Strona Główna › Psychoeksperyment › Duchowość i sztuka, czyli sposób na odkrycie największych tajemnic człowieka

Duchowość i sztuka w życiu człowieka | Fot. Bess Hamiti

Duchowość i sztuka, czyli sposób na odkrycie największych tajemnic człowieka

Spis treści

Duchowość i sztuka od zarania dziejów są połączone niezwykle mocną więzią. W każdej kulturze na przestrzeni całej ludzkiej historii sztuka wyrażała to, co wykracza poza materialną sferę życia.

Choć na pierwszy rzut oka obie dziedziny mogą wydawać się od siebie odległe, w rzeczywistości łączy je wiele wspólnych cech. Zarówno duchowość, jak i sztuka odwołują się do najgłębszych tajemnic ludzkiego życia i skupiają na odkrywaniu dróg do ukrytych skarbów wewnętrznej egzystencji.

W jaki sposób duchowość i sztuka przenikają się wzajemnie? Jakie korzyści możemy czerpać z ich połączenia? I wreszcie, jak sztuka może pomóc nam w odkrywaniu duchowych praw rządzących wszechświatem? Na te i inne pytania postaram się odpowiedzieć już za chwilę.

Duchowość i sztuka

Wypadałoby zacząć od dwóch definicji, prawda? Zgadzam się, chociaż z góry zaznaczam, że to nie jest takie łatwe, jak mogłoby się wydawać. W tym miejscu napiszę krótko, po czym umieszczę odnośniki do innych artykułów, w których przedstawiłem oba tematy szerzej. Myślę, że tutaj nie ma sensu zanadto się rozpisywać – jedynie utrudniłbym Ci czytanie.

Duchowość to pojęcie niezwykle wieloznaczne. Może być rozumiane na wiele sposobów, jednak w najprostszym ujęciu odnosi się do wewnętrznych doświadczeń człowieka. Duchowość związana jest z poszukiwaniem sensu życia, uniwersalnych wartości i celów, a także z doświadczaniem rzeczywistości na głębszym poziomie niż czysto materialny.

Dowiedz się więcej: Duchowość człowieka – co to jest i jak zaspokaja najważniejsze życiowe potrzeby.

Sztuka jest natomiast wytworem ludzkiej działalności polegającym na wykorzystaniu różnych form ekspresji (np. malarstwo, literatura, teatr czy muzyka) do przekazywania emocji, idei oraz doświadczeń – tak wewnętrznych, jak i zewnętrznych.

Dowiedz się więcej: Czym jest sztuka? Co to naprawdę znaczy, że coś jest dziełem sztuki?

Sztuka w duchowości

Wiele duchowych tradycji (o ile nie wszystkie) od wieków wykorzystuje sztukę do swoich potrzeb. W dużej mierze jest to zależność jednostronna mająca na celu uczynić ze sztuki narzędzie, które nadaje praktykom duchowym bardziej atrakcyjną oprawę, lecz często także uzależnia emocjonalnie (nie bójmy się tego przyznać).

Oto kilka najbardziej znanych przykładów:

1. Hinduizm – sztuka jest integralną częścią kultu. Świątynie są często ozdobione skomplikowanymi rzeźbami i obrazami przedstawiającymi bóstwa i ich historie, a wyznawcy składają ofiary z kwiatów, jedzenia i innych przedmiotów, które umieszcza się przed tymi obrazami. Ponadto hinduizm ma bogatą tradycję muzyki, tańca i przypowieści duchowych.
2. Buddyzm – sztuka służy w tym przypadku do przekazywania nauk Buddy oraz inspirowania do medytacji i refleksji. Tradycyjna sztuka buddyjska często przedstawia życie Buddy, a także inne ważne postacie i symbole.
3. Chrześcijaństwo – sztuka używana jest najczęściej do przekazywania nauk biblijnych. Kościoły są zwykle bogato ozdobione (obrazy, witraże i rzeźby przedstawiające Jezusa, świętych i inne postacie biblijne). Ponadto muzyka chrześcijańska, w tym hymny i muzyka chóralna, jest ważną częścią kultu.
4. Islam – szczególnie ważną formą sztuki w islamie jest kaligrafia, ponieważ służy do artystycznego zapisywania wersetów z Koranu. Sztuka islamu jest bogata w skomplikowane geometryczne wzory, które są postrzegane jako sposób na odzwierciedlenie piękna i złożoności świata.

Inne tradycje duchowe również wykorzystują sztukę do inspirowania swoich wyznawców. Jest to zjawisko powszechne. Wystarczy choćby pobieżnie przejrzeć historię naszej cywilizacji, by zauważyć, iż od samego początku posługiwaliśmy się dziełami sztuki do celów duchowych – były one częścią rytuałów oraz praktyk służących oddawaniu czci wszelakim bóstwom i innym duchowym istotom.

W tradycjach duchowych (zwłaszcza w największych religiach świata) wyraźnie widać traktowanie twórczości artystycznej jako podległej "wyższym celom". Niekoniecznie jest to coś złego, ale z pewnością takie podejście ogranicza możliwości sztuki w aspekcie pobudzania wewnętrznego rozwoju człowieka.

Sztuka to fizyczny ślad pozostawiony przez stan istnienia, który artysta osiągnął i chce zachować. Kiedy sztuka jest ścieżką duchową, obiekty sztuki stają się relikwiarzami wglądu. – Alex Grey: Misja sztuki.

Duchowość w sztuce

Wraz z rozwojem cywilizacji wiedza duchowa uległa pogłębieniu i zaczęła wykraczać poza sztywne religijne ramy. Artyści zyskali więcej swobody w eksploracji tajemnic wszechświata. Zaczęło się pojawiać coraz więcej twórców gotowych podążać za własnymi odkryciami, czyniąc ze sztuki nową ścieżkę prowadzącą do zgłębiania duchowości – wolnej od dogmatów i ograniczeń narzucanych przez religie.

Warto w tym kontekście zwrócić uwagę na takich artystów jak:

1. Hilma af Klint (1862-1944) – szwedzka artystka i mistyczka, której obrazy były pierwszymi zachodnimi abstrakcyjnymi dziełami znanymi współczesnej społeczności artystycznej. Prace te, które czasami przypominają diagramy, są wizualną reprezentacją złożonych idei duchowych.
2. Wassily Kandinsky (1866-1944) – uznawany za jednego z pionierów sztuki abstrakcyjnej, wierzył w moc sztuki do łączenia ludzi z duchową sferą egzystencji. Jest autorem ważnej w tym kontekście książki pt. O duchowości w sztuce.
3. Piet Mondrian (1872-1944) – holenderski malarz i teoretyk sztuki, uważany za jednego z największych artystów XX wieku. Znany jako jeden z pionierów XX-wiecznej sztuki niefiguratywnej, ponieważ drastycznie zredukował styl swojego przekazu aż do prostych elementów geometrycznych (neoplastycyzm).
4. Kazimierz Malewicz (1879-1935) – rosyjski artysta awangardowy i teoretyk sztuki, którego pionierskie obrazy i teksty wywarły głęboki wpływ na rozwój sztuki abstrakcyjnej i minimalistycznej w XX wieku. Jego koncepcja suprematyzmu dążyła do wypracowania formy wyrazu, która odchodziła (najdalej, jak to możliwe) od świata form naturalnych i przedmiotu, aby uzyskać dostęp do "supremacji czystego odczuwania" i duchowości.
5. Austin Osman Spare (1886-1956) – był angielskim artystą i okultystą, który rozwinął idiosynkratyczne techniki magiczne, w tym rysunek automatyczny i sigilizację, na podstawie swoich teorii dotyczących relacji między świadomym a nieświadomym ja.
6. Mark Rothko (1903-1970) – amerykański malarz abstrakcyjny, najbardziej znany ze swoich kolorowych obrazów, które zaliczane są do nurtu określanego mianem malarstwa barwnych płaszczyzn (ang. color field painting).
7. Alex Grey (ur. 1953) – jest amerykańskim artystą, pisarzem i nauczycielem znanym z tworzenia psychodelicznych obrazów o duchowym charakterze (tzw. sztuka wizjonerska). Grey napisał książkę pt. Misja sztuki, w której promuje mistyczny potencjał twórczości artystycznej.

Oczywiście to tylko kilka przykładów artystów, którzy poświęcili się zgłębianiu duchowości poprzez sztukę (i na odwrót). Nie mam tutaj wystarczająco dużo miejsca na wyszczególnienie wszystkich osób, więc ograniczyłem się do kilku najciekawszych nazwisk.

Zachęcam Cię przy tym do samodzielnego poszukiwania innych inspirujących twórców, których praca przybliża do duchowej sfery życia. Znajdziesz ich z łatwością.

Rola duchowości i sztuki w życiu człowieka

Nie ulega wątpliwości, że duchowość może się manifestować w sztuce na wiele różnych sposobów – także poprzez wykorzystywanie tajemniczej symboliki czy metafor odwołujących się do wewnętrznych doświadczeń.

Wiele dzieł sztuki zawiera w sobie elementy duchowości (zarówno religijnej, jak i świeckiej), które mają na celu zwrócenie uwagi odbiorcy na istotne wartości, takie jak miłość, nadzieja, miłosierdzie, wewnętrzny spokój czy transformacja.

Ostatecznie więc połączone ze sobą duchowość i sztuka stanowią integralną część ludzkiego doświadczenia; pomagają w zrozumieniu świata, siebie i innych. Sam jestem tego doskonałym przykładem, choć także wielu znanych mi artystów kroczy dokładnie tą samą ścieżką. Codziennie mam okazję obserwować, jak bardzo obie te dziedziny wpływają na rozwój człowieka oraz wszystkich istniejących społeczeństw.

Jeśli zastanawiasz się, co możesz zyskać dzięki połączeniu sztuki z duchowością, podsunę kilka dobrych przykładów:

• uzyskasz większą samoświadomość, czyli lepsze zrozumienie własnego wnętrza;
• staniesz się bardziej autentyczną osobą, co wynika głównie ze szczerej eksploracji własnych doświadczeń i przekonań;
• zdobędziesz poczucie celu i znaczenia własnego życia;
• pobudzisz kreatywność i poznasz nowe metody rozwijania własnych umiejętności (co ważne, nie tylko artystycznych);
• poprawisz stan swojego zdrowia psychicznego, co zwykle przejawia się w ogólnym poczuciu spokoju oraz niwelowaniu negatywnych myśli i zachowań;
• zwiększysz swoją wrażliwość emocjonalną, co pozwoli lepiej współgrać nie tylko z tworzonymi dziełami sztuki, ale także z ich odbiorcami;
• poszerzysz zasięg swojej działalności – duchowe motywy są często uniwersalne, doceniane przez ludzi pochodzących z różnych środowisk;
• pogłębisz i wzmocnisz relacje z innymi – nie tylko z rodziną i przyjaciółmi, ale także ludźmi z branży, współpracownikami, a nawet konkurencją.

Ogólnie rzecz biorąc, połączenie duchowości i sztuki może przynieść Ci ogromne korzyści. Część z nich zwyczajnie poprawi jakość Twojego życia, za to inne usprawnią proces twórczy. W konsekwencji staniesz się lepszym człowiekiem i artystą.

Sztuka jako praktyka duchowa

Dla mnie sztuka to sposób na pogłębienie praktyki duchowej. Wiele lat poświęciłem medytacji, rozważaniom filozoficznym i innym działaniom tradycyjnie postrzeganym jako "uduchowione". I zawsze czułem, że to wszystko jest nadal niewystarczające.

W 2012 roku (tuż przed wieszczonym wówczas powszechnie końcem świata) zacząłem pracę nad internetowym magazynem o duchowości i... coś się w moim wnętrzu niewyraźnie poruszyło. Pisanie okazało się ciekawym sposobem na praktykę duchową, choć był to zaledwie jeden z kolejnych kroków na mojej ścieżce.

Dopiero kiedy poświęciłem więcej czasu szeroko pojętej sztuce, odkryłem nowy sposób na zgłębianie własnego wnętrza. To właśnie dzięki sztuce nauczyłem się badać samego siebie (a przy okazji cały wszechświat), jednocześnie zaspokajając swoje najważniejsze duchowe potrzeby.

Jak wykorzystuję sztukę we własnej praktyce duchowej? W dużym skrócie i uproszczeniu wygląda to następująco:

1. Duchowość jest nadrzędnym tematem moich działań – pracując nad jakimkolwiek dziełem (w moim przypadku są to głównie teksty), skupiam się zazwyczaj na tym, co znajduję we własnym wnętrzu. Obrabiam to. Do granic wytrzymałości.
2. Duchowość to dla mnie źródło inspiracji – gdy pojawia się w mojej głowie pytanie, naturalnie szukam na nie odpowiedzi. Ale tradycyjne metody badawcze często okazują się niewystarczające. Nauczyciele duchowi czy książki to tylko teorie zebrane przez innych ludzi. O wiele lepszym "nauczycielem" jest doświadczenie. I tutaj pojawia się sztuka.
3. Sztuka jest narzędziem służącym do odkrywania tajemnic – tak moich, jak i całego wszechświata. Angażując się w proces twórczy, skupiam się na zadaniu. Można powiedzieć, że przypomina to medytację (która czasami prowadzi do bardzo zaskakujących efektów).
4. Sztuka to sposób przekazywania wartości oraz idei. Wszystko, co odkryję w sobie, staram się przekazywać dalej. Czasami piszę poezję, innym razem opowiadanie bądź artykuł (jak ten, który właśnie czytasz). Zdarza mi się namalować obraz lub wykonać ilustrację. Wszystko po to, by móc dać komuś coś od siebie – coś wartościowego, pomocnego, a może i przyjemnego.
5. Na styku duchowości i sztuki pojawia się transcendentna moc – nie do końca wiem, jak ją opisać. Być może jest to zadanie niewykonalne. A być może potrzeba do tego celu jeszcze bardziej zaawansowanego dzieła. Internetowy artykuł to raczej za mało.

Ale dość o mnie. Wróćmy do meritum.

Musisz mieć odwagę, aby zaangażować się we własną duchową podróż (po to przecież żyjesz). Można to odzwierciedlić w sztuce, ale sztuka sama cię tam nie zabierze. To nie wystarczy. Tak naprawdę musisz użyć swojego dociekliwego umysłu; zakwestionować siebie i różne bzdury występujące w świecie. Musisz unikać zaangażowania w intelektualną oraz ironiczną rozgrywkę, która cię nie wyzwoli. – Billy Childish.

Wpływ sztuki na rozwój duchowy człowieka

Sztuka otwiera przed nami drogę do tego, co w inny sposób jest nieosiągalne. Nawet długoletnia medytacja, pustelniczy żywot czy najwymyślniejsze klasztorne reguły nie są w stanie doprowadzić człowieka do tego, co daje mu sztuka.

Czego nauczyła mnie sztuka w kontekście duchowości? Całkiem sporo, prawdę powiedziawszy. Oto kilka przykładów:

1. Zaglądając w głąb siebie, można się łatwo przekonać, że oprócz materialnej rzeczywistości, która nas wszystkich otacza, istnieje także inna – ta, która daleko wykracza poza świat postrzegany zmysłami. Z braku lepszego słowa określamy ją mianem duchowości. Można znaleźć także inne nazwy, ale ta wydaje mi się najlepsza.
2. Cały wszechświat (a więc i my sami) działa według pewnych zasad. Nic nie stoi na przeszkodzie, by je poznać. Sztuka jest jednym z najlepszych na to sposobów, ponieważ jej uprawianie wymaga połączenia materii oraz energii. Można powiedzieć, że dzieło sztuki składa się zarówno z ciała, jak i ducha wszechświata.
3. Wszystko pochodzi z tego samego źródła i jest zbudowane w taki sam sposób. Proces twórczy pozwala poznawać struktury istnienia wszystkiego. Jakkolwiek dziwacznie to brzmi, jest to dobra droga do odkrywania prawdy (w ogólnym ujęciu).
4. Osobisty rozwój duchowy pomaga w budowaniu większego zaufania oraz wzmacnia poczucie pewności siebie.
5. Wiele osób praktykujących duchowość w tradycyjny sposób, odcina się od ludzi (klasztory, pustelnie etc.), ale sztuka na to nie pozwala. Jeśli bowiem tworzysz, najczęściej chcesz także dzielić się swoimi dziełami z innymi. A to niejako zmusza Cię do tworzenia nowych więzi oraz pielęgnowania starych.
6. Wszystko da się naprawić – jeśli tylko człowiek jest gotów na poświęcenie, wysiłek i zaangażowanie. To cechy, które duchowość pozwala rozwijać, ale sztuka je dodatkowo szlifuje.
7. Wokół sztuki rodzi się znacznie więcej interesujących idei niż wokół szeroko pojętej duchowości, więc ta pierwsza niesamowicie wzbogaca tę drugą.
8. Sztuka jest idealna do przekazywania idei – nie tylko uczy, ale też robi to w przyjemny sposób. A przecież to wiedzą już dzieci: najlepiej uczymy się poprzez zabawę.
9. Jeśli dostaniemy możliwość doświadczania i wyrażania emocji, odkryjemy – prędzej czy później – najgłębsze poziomy własnej osobowości.

Warto zaznaczyć w tym miejscu, że nie musisz być artystą, by czerpać korzyści z łączenia duchowości i sztuki. Wystarczy zwyczajne kontemplowanie obrazu, słuchanie muzyki czy rozważania wywołane materiałem wideo – i już jesteś człowiekiem, który wykorzystuje twórczość artystyczną do własnego rozwoju.

Dzięki niej możesz rozwijać empatię, lepiej rozumieć innych ludzi oraz budować trwalsze więzi społeczne i kulturowe. Sztuka może również pomóc w odkrywaniu nowych idei i uniwersalnych wartości. Wiele dzieł zawiera w sobie duchowy przekaz, który pozytywnie wpływa na życie odbiorców.

Dlatego myślę, że warto poświęcać czas na kontakt ze sztuką w taki sposób, by stanowiła element duchowej praktyki. Jeśli tylko pragniesz lepiej poznać siebie, sztuka Ci w tym pomoże. Odkryje przed Tobą bezcenne wartości, ale i pasje mogące stać się sensem istnienia.

Sztuka wyraża duchowość

Związek między duchowością a sztuką jest głęboki i wielowymiarowy. W tym artykule jedynie zarysowałem najważniejsze aspekty tematu, ale nie zrażaj się. Nie chodzi przecież o to, żebym podał Ci wszystko na tacy. Wręcz przeciwnie. Moim zadaniem jest pobudzić Ciebie do myślenia i działania; do zgłębiania nowych zagadnień – być może niewygodnych, ale z pewnością wzbogacających Twoją codzienną egzystencję. W taki czy inny sposób.

Gorąco zachęcam Cię do odkrywania duchowości poprzez sztukę – jej tworzenie lub kontemplację. Niezależnie od tego, czy jesteś osobą doświadczoną przez życie, czy dopiero zaczynasz swoją ziemską przygodę – nie czekaj ani chwili dłużej. Istnieje wiele sposobów na lepsze poznanie siebie, ale sztuka jest jednym z najlepszych. Jest czystą ścieżką, autentyczną i transformującą.

Pamiętaj przy tym, że Twoim celem nie powinno być stworzenie arcydzieła, które podbije świat. Masz o wiele donioślejsze zadanie przed sobą. Chodzi o wykorzystanie kreatywności do ukształtowania własnego życia. To właśnie ono powinno być tym najważniejszym dziełem sztuki, nad którym pracujesz.

Bibliografia

Oto kilka książek, do których przeczytania zachęcam w kontekście analizowania relacji pomiędzy sztuką a duchowością:

1. Wassily Kandinsky: Punkt i linia a płaszczyzna, PIW, 1986 r. (Pierwsze wydanie w 1926 roku)
2. Sixten Ringbom: The Sounding Cosmos. A Study in the Spiritualism of Kandinsky and the Genesis of Abstrakt Painting, Abo, 1970 r.
3. Seyyed Hossein Nasr: Islamic art and spirituality, State University of New York Press, 1987 r.
4. Julia Cameron: The Artist's Way: A Spiritual Path to Higher Creativity, Tarcher, 1992 r.
5. John Golding: Paths to the Absolute. Mondrian, Malevich, Kandinsky, Pollock, Newman, Rothko, and Still, Princeton, 2000 r.
6. Agata Bielik-Robson: Inna nowoczesność. Pytania o współczesną formułę duchowości, Universitas, 2000 r.
7. Regina Coupar: The Art of Soul: An Artist's Guide to Spirituality, Twenty-Third Publications, 2003 r.
8. Pat B. Allen: Art Is a Spiritual Path: Engaging the Sacred through the Practice of Art and Writing, Shambhala, 2005 r.
9. Robert Henri: The Art Spirit, Basic Books, 2007 r.
10. Carl Gustav Jung: O zjawisku ducha w sztuce i nauce, Wydawnictwo KR, 2011 r.
11. Jerzy Nowosielski: Sztuka po końcu świata. Rozmowy, Znak, 2012 r.
12. B.N. Goswamy: The Spirit of Indian Painting: Close Encounters with 101 Great Works 1100-1900, Thames Hudson, 2016 r.
13. Sungsook Hong Setton: The Spirit of the Brush: Chinese Brush Painting Techniques: Simplicity, Spirit, and Personal Journey, Rockport Publishers, 2017 r.
14. Alex Grey: Misja sztuki, Shambhala, 2018 r.
15. Wassily Kandinsky: O duchowości w sztuce, Rewizje, 2023 r.

Więcej ciekawych informacji znajdziesz na stronie głównej bloga o sztuce.