Strona Główna › Podstawy sztuki › Futuryzm – definicja, cechy, historia, przedstawiciele

Futuryzm w sztuce | Fot. Luigi Russolo: Rewolucja (1911) – fragment

Futuryzm – definicja, cechy, historia, przedstawiciele

Spis treści

Futuryzm był pierwszym ruchem artystycznym skierowanym bezpośrednio do masowego odbiorcy, głównie ludzi mieszkających w miastach. Jego przedstawiciele zdawali sobie sprawę ze skutków, jakie niesie ze sobą życie w nowoczesnej cywilizacji, dlatego zależało im na budzeniu świadomości całego społeczeństwa.

Zafascynowani postępem technologicznym futuryści pomogli ukształtować zupełnie nowy styl sztuki, który nadal ma ogromną moc. Ich rewolucyjne idee szokowały, przez co bardzo szybko rozpowszechniały awangardową kulturę dostępną dla każdego.

Czym jest futuryzm?

Futuryzm był włoskim ruchem artystycznym początku XX wieku (1908-1944), którego celem było uchwycenie w sztuce dynamiki i energii współczesnego świata. Futuryści byli dobrze zorientowani w najnowszych osiągnięciach nauki i filozofii, a szczególnie zafascynowani lotnictwem oraz kinematografią.

Koncentrując się na postępie i nowoczesności, futuryści starali się zmienić tradycyjne artystyczne wyobrażenia i zastąpić je energiczną celebracją ery maszyn. Dużo wysiłku włożyli w stworzenie dynamicznej wizji przyszłości, włączając do swoich dzieł miejskie krajobrazy, a także nowe technologie, takie jak pociągi, samochody i samoloty.

Futuryści potępiali przeszłość, ponieważ uważali, że ciężar minionych epok był niezwykle przytłaczający (szczególnie we Włoszech), i zamiast tego zaproponowali sztukę celebrującą nowoczesność, w tym przede wszystkim przemysł i technologię oraz dynamizm współczesnego życia.

"Chcemy zaciekle walczyć z fanatyczną, nieświadomą i snobistyczną religią przeszłości, potęgowaną przez zły wpływ muzeów. Buntujemy się przeciwko podziwowi dla starych płócien, starych posągów i starych przedmiotów oraz przeciwko entuzjazmowi dla wszystkiego, co robaczywe, brudne i skorodowane przez czas; wierzymy, że powszechna pogarda dla wszystkiego, co młode, nowe i pulsujące życiem jest niesprawiedliwa i zbrodnicza". – Filippo Tommaso Marinetti

Założycielem futuryzmu był włoski poeta Filippo Tommaso Marinetti (1876-1944), który ogłosił narodziny ruchu w swoim Manifeście futurystycznym. Wkrótce dołączyli do niego włoscy malarze: Umberto Boccioni, Carlo Carrà, Giacomo Balla i Gino Severini. Grupa była najbardziej aktywna w latach 1909-1914.

Po okropnościach I wojny światowej wielu artystów było rozczarowanych technologią i współczesnością, które przyczyniły się do tego brutalnego konfliktu. Z tego powodu wielu z nich odrzuciło futuryzm i zaczęło stosować bardziej tradycyjne podejście do sztuki (tzw. powrót do porządku).

Niemniej po zakończeniu I wojny światowej Marinetti wznowił działalność futurystów, co przyciągnęło nowych artystów (był to tzw. futuryzm drugiej generacji).

Chociaż idee futurystyczne były najbardziej znane we Włoszech, to wykorzystywali je także artyści w:

• Wielkiej Brytanii (wortycyzm);
• Stanach Zjednoczonych (powstanie precyzjonizmu – pierwszego prawdziwego ruchu sztuki nowoczesnej w USA);
• Japonii (np. Kinoshita Shūichirō);
• Polsce (np. Bruno Jasieński, Anatol Stern, Stanisław Młodożeniec, Jerzy Jankowski).

Futurystyczne prace były wystawiane w całej Europie.

W Rosji artyści tacy jak Natalia Gonczarowa podejmowali własne poszukiwania, przez co rosyjski futuryzm jest zwykle uważany za odrębny ruch, choć niektórzy z jego artystów angażowali się w to, co działo się we Włoszech.

Nurt, jakim jest futuryzm, niejako antycypował estetykę art deco, a także wpłynął na dadaizm i niemiecki ekspresjonizm. Ostatecznie futuryzm największy wpływ miał na sztuki wizualne oraz poezję.

Futuryzm: cechy

"Gest, który odtworzylibyśmy na płótnie, nie będzie już stałym momentem w uniwersalnej dynamice. Będzie po prostu dynamicznym odczuciem. Rzeczywiście, wszystko się porusza, wszystko jest w biegu, wszystko się zmienia... Za wszelką cenę chcemy wrócić do życia". – Manifest malarzy futurystycznych, 1910 r.

Kluczowe cechy futuryzmu w sztuce:

• Głównym celem futurystów było przedstawienie za pomocą sztuki ruchu i percepcji prędkości. Opracowali szereg nowatorskich technik pozwalających na wyrażanie szybkości i ruchu (np. rozmycie, powtórzenie, przejęte z kubizmu "linie siły").
• Przedstawiciele tego nurtu skupiali się na nowoczesności, technologii oraz przemyśle. Wszystko, co przestarzałe (w tym tradycyjne wyobrażenia o sztuce) powinno zostać zniszczone i zastąpione celebracją ery maszyn oraz przyszłości.
• Częstym tematem prac były krajobrazy miejskie i nowe technologie, w tym pociągi, samochody i samoloty.
• Duże znaczenie odgrywały zasady uniwersalnej dynamiki – chodzi o to, że żaden pojedynczy przedmiot nie jest oddzielony od swojego tła lub innego przedmiotu.
• W trosce o utożsamianie sztuki z życiem futuryzm miał na celu zmianę mentalności politycznej społeczeństwa.
• Futuryzm był pod silnym wpływem kubizmu.
• Futuryści opublikowali ogromną liczbę różnego rodzaju manifestów, wykorzystując je do rozpowszechniania swoich ideałów estetycznych, politycznych i społecznych. Ilość publikacji była bezprecedensowa.
• Artyści wykorzystywali nowoczesne technologie – nie tylko w swojej twórczości, ale także w dystrybucji publikowanych przez siebie materiałów.
• Wielu włoskich futurystów popierało faszyzm i można dostrzec podobieństwa między tymi dwoma ruchami.

Futuryzm: najważniejsze dzieła (prezentacja)

Futuryzm: historia (zarys)

15 października 1908 – Filippo Tommaso Marinetti, poeta i syn bogatego włoskiego prawnika, jechał swoim samochodem sportowym. Nagle rowerzysta przeciął mu drogę. Aby uniknąć zderzenia, Marinetti gwałtownie skręcił swoim pojazdem i wylądował w rowie. Poeta nie odniósł poważnych obrażeń, jednak wypadek pozostał w jego pamięci na długi czas, ostatecznie inspirując go do napisania jednego z najsłynniejszych tekstów sztuki XX wieku: Manifestu Futurystycznego.

5 lutego 1909 – pierwsze oficjalne wystąpienie twórców tego ruchu artystycznego, czyli publikacja Manifesto iniziale del Futurismo na łamach gazety "Gazzetta dell’Emilia".

20 lutego 1909 – przedrukowanie manifestu w paryskim dzienniku "Le Figaro". Tekst pojawił się na pierwszej stronie. To właśnie ta wersja, zatytułowana Le Futurisme, sprawiła, że kontrowersyjne pomysły Marinettiego zyskały światową sławę.

8 marca 1910 – prezentacja manifestu malarzy futurystycznych (opracowanego 11 lutego 1910).

28 lipca 1914 – wybuch I wojny światowej, która zakończyła działalność oryginalnej grupy futurystów.

17 sierpnia 1916 – śmierć Umberto Boccioniego podczas manewrów odbywających się w pobliżu Werony.

1918 – Marinetti zakłada Futurystyczną Partię Polityczną, która stała się częścią organizacji Benito Mussoliniego The Italian Fasces of Combat.

13 listopada 1921 – opublikowana w formie plakatu druga jednodniówka futurystów polskich pt. Nuż w bżuhu. 2 jednodńuwka futurystuw. Wydańe nadzwyczajne (nakład skonfiskowany przez cenzurę w grudniu tego samego roku).

1922 – Kinoshita Shūichirō publikuje manifest pt. Przebudźcie się, przyjaciele! Do członków Stowarzyszenia Sztuki Futurystycznej.

1929 – publikacja manifestu pt. Perspektywy lotu (oryg. Manifesto della aeropittura), stanowiącego podstawę teoretyczną aeropiktury – głównego kierunku drugiej generacji włoskiego futuryzmu.

1944 – po klęsce Mussoliniego i Marinettiego futuryzm umarł jako formalny ruch, chociaż nadal wpływał na kolejne ruchy artystyczne XX wieku, takie jak dadaizm, surrealizm czy art deco.

Futuryzm: artyści

Filippo Tommaso Marinetti (1876-1944) – włoski poeta, wydawca, teoretyk sztuki i jeden z twórców futuryzmu. W latach 1907-1908 był związany z utopijną społecznością artystyczną Abbaye de Créteil. Najbardziej znany ze stworzenia pierwszego manifestu futurystycznego, który został napisany i opublikowany w 1909 roku, oraz współautorstwa Manifestu faszystowskiego z 1919 roku (Il manifesto dei fasci italiani di combattimento).

Carlo Carrà (1881-1966) – włoski malarz, jeden z twórców futuryzmu. Był także krytykiem sztuki. Współtworzył kontynuację Manifestu futurystycznego dotyczącą malarstwa (Manifest malarstwa futurystycznego). Po 1915 roku zerwał z futuryzmem na rzecz malarstwa metafizycznego, bliskiego nadrealizmowi.

Umberto Boccioni (1882-1916) – wpływowy włoski malarz i rzeźbiarz; jeden z twórców futuryzmu, współautor Manifestu futurystycznego. Mimo że żył krótko, to jego podejście do dynamizmu formy i dekonstrukcji solidnej masy kierowało artystami jeszcze długo po jego śmierci.

Luigi Rusolo (1885-1947) – włoski malarz futurystyczny, kompozytor, budowniczy eksperymentalnych instrumentów muzycznych i autor manifestu Sztuka hałasów (1913). Jest uważany za jednego z pierwszych eksperymentalnych kompozytorów muzyki noise.

Giacomo Balla (1871-1958) – włoski malarz, nauczyciel sztuki i poeta. W swoich obrazach przedstawiał światło, ruch i szybkość. Zależało mu na wyrażaniu ruchu, ale w przeciwieństwie do innych czołowych futurystów nie interesowały go maszyny ani przemoc, a jego prace zmierzały do dowcipnych i kapryśnych.

Gino Severini (1883-1966) – włoski malarz będący czołowym członkiem ruchu futurystycznego. W swej twórczości początkowo związany był z pointylizmem, a następnie poprzez kubizm przeszedł do futuryzmu. Po roku 1913 w swej twórczości nawiązywał do abstrakcjonizmu, później wrócił do sztuki figuratywnej i kubizmu.

Benedetta Cappa (1897-1977) – włoska malarka, poetka, scenografka, przedstawicielka drugiej fazy futuryzmu. Żona Filippo Tommaso Marinettiego.

Joseph Stella (1877-1946) – amerykański malarz pochodzenia włoskiego, najbardziej znany z przedstawiania industrialnej Ameryki, zwłaszcza z obrazów Mostu Brooklińskiego. Był również związany z amerykańskim ruchem precyzyjnym lat 1910-1940.

Antonio Sant’Elia (1888-1916) – włoski architekt pełniący kluczową rolę w ruchu futurystycznym w zakresie architektury. Nie pozostawił po sobie prawie żadnych ukończonych dzieł i jest pamiętany przede wszystkim z odważnych szkiców i wpływu na architekturę współczesną.

Natalia Gonczarowa (1881-1962) – rosyjska artystka awangardowa, malarka, kostiumografka, pisarka, ilustratorka i scenografka. Była członkinią-założycielką zarówno Jack of Diamonds (1909-1911), pierwszej radykalnej niezależnej grupy wystawienniczej w Moskwie, jak i bardziej radykalnego Donkey's Tail (1912-1913), a wraz z mężem Michaiłem Łarionowem stworzyła rajonizm – pierwszy kierunek artystyczny o rosyjskich początkach oparty na realizacji założeń programowych.

Futuryzm w Polsce

Gdy futuryzm dotarł do Polski, był to kraj słabo rozwinięty, więc stanowił bardzo podatny grunt dla wszelkich idei promujących nowoczesność. Główne ośrodki działalności polskich futurystów to Warszawa i Kraków, natomiast najważniejsi przedstawiciele to:

Anatol Stern (1899-1968) – poeta, prozaik, krytyk filmowy i literacki, scenarzysta, tłumacz. Wraz z Brunonem Jasieńskim był autorem manifestu polskiego futuryzmu pt. Nuż w bżuhu.

Aleksander Wat (1900-1967) – polski pisarz i poeta, tłumacz literatury anglosaskiej, francuskiej, niemieckiej, rosyjskiej. Współtworzył polski futuryzm.

Jerzy Jankowski (1887-1941) – polski poeta i publicysta, pionier futuryzmu w poezji polskiej. W 1920 roku opublikował w Warszawie nakładem Wydawnictwa Futuryzm Polski (Drukarnia Literacka) swój tom poezji zatytułowany Tram wpopszek ulicy. Skruty prozy i poemy. Na okładce tomu imię i nazwisko autora zapisano jako Yeży Yankowski.

Bruno Jasieński (1901-1938) – polski poeta, prozaik i dramaturg, zaliczany do grona poetów wyklętych, autor manifestów futurystycznych (np. Nuż w bżuhu), przedstawiciel polskiej awangardy międzywojennej, działacz komunistyczny.

Stanisław Młodożeniec (1895-1959) – polski poeta. Na przełomie 1919/1920 roku wspólnie z Czyżewskim i Jasieńskim założył Klub Futurystów Katarynka i zorganizował z nimi pierwszy wieczór poezji futurystycznej w Krakowie.

Tytus Czyżewski (1880-1945) – polski malarz, poeta, krytyk sztuki, jeden z teoretyków formizmu.

Futuryzm: książki

Jeśli chcesz więcej poczytać na temat futuryzmu, oto kilka książek, które mogą okazać się dla ciebie interesujące:

1. Christa Baumgarth: Futuryzm, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe 1987 r.
2. Richard Humphreys: Futurism, Cambridge University Press 1999 r.
3. Giovanni Lista: Futuryzm, Arkady 2002 r.
4. Tomasz Kireńczuk: Od sztuki w działaniu do działania w sztuce: Filippo Tommaso Marinetti i teatr włoskich futurystów, Księgarnia Akademicka 2008 r.
5. Christine Poggi, Laura Wittman, Lawrence Rainey: Futurism: An Anthology, Yale University Press 2009 r.
6. Przemysław Strożek: Marinetti i futuryzm w Polsce 1909-1939: obecność, kontakty, wydarzenia, Instytut Sztuki PAN 2012 r.
7. Geert Buelens, Harald Hendrix, Monica Jansen i inni: The History of Futurism. The Precursors, Protagonists, and Legacies, Lexington Books 2012 r.
8. John London: One Hundred Years of Futurism: Aesthetics, Politics and Performance, Intellect Books 2018 r.
9. Gino Zaccaria: The Enigma of Art: On the Provenance of Artistic Creation, Brill 2021 r.
10. Wikipedia (po angielsku): Futurism.

Więcej ciekawych informacji znajdziesz na stronie głównej bloga o sztuce.