Poemat prozą czy proza poetycka? Zarys historii niezwykłego gatunku literackiego

Poemat prozą
Poemat prozą – historia | Fot. Enrique Meseguer

Poezja pisana prozą (poemat prozatorski) to dziedzina twórczości literackiej, która rozwija się niezwykle dynamicznie. Twórcy eksperymentują z tym interesującym nurtem na wiele sposobów, dostarczając czytelnikom niezapomnianych wrażeń.

Chociaż wielu ludzi nie zwraca zanadto uwagi na poezję pisaną prozą, w rzeczywistości jest to bardzo ważna forma literacka. Rozkwita w większości krajów i z każdym rokiem wydaje się wywierać coraz większy wpływ na globalną kulturę – m.in. dzięki Internetowi.

Poezja prozaiczna i proza ​​poetycka

Zanim przejdę do meritum, chciałbym zwrócić twoją uwagę na różnice pomiędzy dwoma pojęciami, które mogą wydawać się tożsame. Ze względu na zbliżony charakter często są ze sobą mylone. Są to:

  • proza poetycka – tekst prozatorski charakteryzujący się wyszukanym językiem, bogatym w metafory i posiadającym wyraźny rytm (np. Mała Dorrit Charlesa Dickensa, Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza);
  • poezja prozaiczna (poemat prozą) – liryka charakteryzująca się odrzuceniem formalnych rygorów podziału na wersy, choć nadal mamy tutaj wyrazistą kompozycję i rytmikę.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że różnice pomiędzy prozą poetycką a poezją pisaną prozą nigdy nie były do ​​końca jasno określone. Pojawienie się tzw. wiersza wolnego w XIX wieku zaczęło zacierać granicę pomiędzy prozą a liryką.

Historia poezji prozą

Poniższy zarys historii poezji pisanej prozą nie jest kompletny. Cały czas jestem w trakcie poznawania przedstawicieli tego gatunku literackiego i przede mną sporo czytania. Będę więc uzupełniał niniejszy artykuł w miarę zbierania kolejnych informacji.

XVII wiek – japoński mistrz haiku Matsuo Bashō (1644-1694) stworzył haibun – formę literacką łączącą poezję z prozą. Jego książka pt. Oku no Hosomichi (Droga do wnętrza) jest uważana za jeden z najważniejszych tekstów literatury japońskiej okresu Edo. Pierwsze wydanie ukazało się po śmierci autora, w 1702 roku.

1761 rok – James Macpherson (1736-1796) ogłasza, że odnalazł antyczny epos napisany przez Osjana. Utwór ten został opublikowany pt. Fingal, antyczny wiersz epicki w sześciu księgach, wraz z kilkoma innymi wierszami skomponowanymi przez Osjana, Syna Fingala, przetłumaczonych z języka gaelickiego. Autentyczność tych przekładów została natychmiast zakwestionowana przez irlandzkich historyków. Nie ulega jednak wątpliwości, że to wartościowe dzieło sztuki literackiej wywarło znaczący wpływ na ruch romantyczny w Europie.

1787 rok – francuski poeta Évariste de Parny (1753-1814) publikuje Pieśni Madagaskaru (fr. Chansons Madécasses), które uważane są za pierwsze utwory poetyckie pisane prozą w języku francuskim.

1798 rok – jeden z najważniejszych przedstawicieli niemieckiego romantyzmu, Novalis (1772-1801), opublikował Pollen – dzieło, w którym użył tzw. fragmentów – krótkich tekstów łączących w sobie poezję i prozę. Gatunek ten szczególnie odpowiadał Novalisowi, ponieważ pozwalał mu wyrazić siebie w sposób utrzymujący w ciągłym związku zarówno filozofię, jak i poezję.

Lata 30. XIX wieku – francuski poeta Georges-Maurice de Guérin (1810-1839) napisał w tym czasie dwa swoje największe dzieła: La Bacchante i Le Centaure. Według niektórych miłośników gatunku są to prawdopodobnie najwybitniejsze wiersze pisane prozą, jakie kiedykolwiek powstały. Niestety autor żadnej ze swoich prac nie opublikował za życia.

1836 rok – Aloysius Bertrand (1807-1841) kończy pisanie zbioru poematów prozą pt. Nocny Kasper. Książka ta jest pierwszym przykładem współczesnej poezji prozatorskiej tworzonej jako odrębny gatunek literacki (została jednak opublikowana dopiero w 1842 roku, rok po śmierci autora).

1848 rok – Edgar Allan Poe (1809-1849) publikuje dzieło pt. Poemat prozą. Esej o materialnym i duchowym wszechświecie (oryg. A Prose Poem. An Essay on the Material and Spiritual Universe). Chociaż tekst ten jest powszechnie uważany za dzieło literackie, niektóre idee autora w nim zawarte antycypują odkrycia naukowe i teorie XX wieku. Poe uważał, że jest to jego największe dzieło (o znaczeniu ważniejszym niż chociażby odkrycie grawitacji).

1869 rok – pośmiertna publikacja książki pt. Paryski Spleen. Poematy prozą autorstwa jednego z najbardziej cenionych poetów francuskich Charlesa Baudelaire’a (1821-1867).

1877 rok – Iwan Turgieniew, pisarz rosyjski będący jednym z głównych przedstawicieli rosyjskiego realizmu krytycznego i uważany za mistrza analizy psychologicznej, rozpoczyna cykl Poezje prozą.

1887 rok – publikacja tomiku Arthura Rimbauda (1854-1891) pt. Iluminacje, po którym poezja pisana prozą stała się w Europie bardzo popularna. Wielu autorów próbowało swoich sił w tym gatunku, chociażby: Rainer Maria Rilke, Franz Kafka, James Joyce, Virginia Woolf, Oscar Wilde, Jorge Luis Borges.

Dotarcie do nieznanego poprzez zaburzenie wszystkich zmysłów to jest sedno. Cierpienie będzie ogromne, ale trzeba być silnym, urodzić się poetą: to nie jest moja wina. Błędem jest mówić: myślę. Należy powiedzieć: jestem myślą. – Arthur Rimbaud (list z 1871 roku)

1916 rok – publikacja tomiku poezji prozą pt. Pudełko na kości (fr. Le cornet à dés) autorstwa Maxa Jacoba, francuskiego artysty uważanego za ważne ogniwo łączące symbolistów z surrealistami.

1938 rok – wydanie tomu poetyckiego Juliana Przybosia pt. Równanie serca, w którym znalazł się cykl prozy poetyckiej (Pióra z ognia). Był to literacki eksperyment.

1985 rok – publikacja tomiku pt. Poematy prozą autorstwa polskiego poety Tadeusza Micińskiego (1873-1918), jednego z czołowych pisarzy polskiego ekspresjonizmu, uważanego za prekursora surrealizmu.

1989 roku – publikacja tomiku pt. Świat się nie kończy autorstwa Charlesa Simica (ur. 1938). Tomik ten przyniósł autorowi Pulitzer Price for Poetry w 1990 roku.

1992 rok – publikacja pierwszego numeru The Prose Poem: An International Journal (antologia poezji pisanej prozą zawierająca utwory z całego świata), pod redakcją profesora języka angielskiego Petera Johnsona. W sumie opublikowano osiem numerów – ostatni w 1999 roku.

1995 rok – publikacja antologii pt. Models of the Universe: An anthology of the Prose-Poem (Modele Wszechświata: Antologia poezji prozatorskiej – tłum. własne), pod redakcją Stuarta Frieberta i Davida Younga.

2000 rok – publikacja tomu The Best Of The Prose Poem: An International Journal – wybór najlepszych poematów prozą pojawiających się w magazynie The Prose Poem: An International Journal.

2003 rok – publikacja książki pt. Poematy prozą autorstwa Stanisława Przybyszewskiego (1868-1927).

2009 rok – publikacja tomiku pt. Reaching Out to the World: New & Selected Prose Poems (autor: Robert Bly).

Poemat prozą – cytaty

  1. Tak jak czarny humor stoi okrakiem na cienkiej granicy między komedią a tragedią, tak poemat prozą stawia jedną stopę w prozie, a drugą w poezji, a obie niepewnie spoczywają na skórkach od banana. Poeci prozatorscy, jakkolwiek różniący się wrażliwością, wędrują po tym niepewnym terenie. To kraina paradoksów i oksymoronów witających sztuczkę artysty słowa. – Peter Johnson
  2. Jaki jest właściwy temat wiersza pisanego prozą? Nie ma na to pytanie odpowiedzi, więc musisz spojrzeć na własne życie. – Robert Bly

Poemat prozą – bibliografia

  1. Michel Delville, The American Prose Poem Poetic Form and the Boundaries of Genre, University Press of Florida, 1998 r.
  2. The Prose Poem: An International Journal – antologia prozy poetyckiej pod redakcją Petera Johnsona, 1999-2000 r.
  3. Steven Monte, Invisible Fences Prose Poetry as a Genre in French and American Literature, University of Nebraska Press, 2000 r.
  4. David Lehman (red.), Great American Prose Poems From Poe to the Present, Scribner Book Company, 2003 r.
  5. Otared Haider, The Prose Poem and the Journal Shi’r: A Comparative Study of Literature, Literary Theory and Journalism, Ithaca Press, 2008 r.
  6. Agnieszka Kluba, Poemat prozą w Polsce, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 2014 r.
  7. Nick Admussen, Recite and Refuse Contemporary Chinese Prose Poetry, University of Hawaii Press, 2016 r.
  8. Jeremy Noel-Tod (red.), The Penguin Book of the Prose Poem: From Baudelaire to Anne Carson, Penguin, 2018 r.
  9. Praca zbiorowa, The Valley Press Anthology of Prose Poetry, Valley Press, 2019 r.
  10. Paul Hetherington, Cassandra Atherton, Prose Poetry: An Introduction, Princeton University Press, 2020 r.