Strona Główna › Podstawy sztuki › Sztuka nowoczesna (modernizm) – definicja, cechy, nurty, artyści

Sztuka nowoczesna, czyli modernizm | Fot. Wassily Kandinsky, Żółty-Czerwony-Niebieski (1925)

Sztuka nowoczesna (modernizm) – definicja, cechy, nurty, artyści

Spis treści

Sztuka nowoczesna (modernizm) narodziła się wraz z wybuchem rewolucji przemysłowej w Europie. Był to okres niewiarygodnie szybkich przemian – nie tylko technologicznych, ale także kulturalnych. Nic dziwnego, że artyści dostrzegli całkowicie nowe (że się tak wyrażę) pole do popisu.

Kwestionując pogląd, że sztuka musi realistycznie przedstawiać świat, niektórzy artyści rozpoczęli eksperymenty z ekspresyjnym wykorzystaniem koloru, nietradycyjnych materiałów oraz nowych technik i mediów. W konsekwencji powstały dzieła całkowicie odmienne od tego, co tworzono do tej pory.

Sztuka nowoczesna, czyli modernizm

Sztuka nowoczesna (modernizm) to umowny okres w dziejach sztuki, którego ramy czasowe wyznacza się od lat 60. XIX wieku do lat 70. XX wieku. Sztuka nowoczesna silnie związana jest z pojęciem modernizmu w filozofii i zjawiskiem awangardy.

Termin ten zwykle kojarzy się ze sztuką, w której tradycje przeszłości zostały odrzucone na rzecz artystycznych eksperymentów, stosowania nowych technik oraz materiałów. Moderniści wierzyli też w głęboki związek techniki i kultury.

Epoka sztuki nowoczesnej nastąpiła po długim okresie dominacji sztuki akademickiej inspirowanej renesansem, promowanej przez sieć europejskich akademii sztuk pięknych. Kolejną epoką jest sztuka współczesna, która jest też nazywana sztuką postmodernistyczną.

Sztuka nowoczesna: historia

Aby zrozumieć, jak narodziła się sztuka nowoczesna, powinniśmy odnieść się do tła historycznego. XIX wiek był okresem znaczących i szybkich przemian. W wyniku rewolucji przemysłowej (ok. 1760-1860) dokonały się ogromne zmiany w produkcji, transporcie i technologii. Oczywiście zaczęły one wpływać na to, jak ludzie żyli, pracowali i podróżowali.

Miasta świetnie prosperowały i rozrastały się, ciągnąc za sobą dość istotne zmiany społeczne. Ludzie żyli na mniejszych przestrzeniach, przez co konieczne stało się nowe podejście do architektury (np. Bauhaus) i projektowania (np. przedmiotów użytkowych). Pojawiła się też klasa zamożnych przedsiębiorców, którzy zainteresowali się m. in. kolekcjonowaniem dzieł sztuki. Wiele z najbardziej znanych muzeów sztuki na świecie zostało założonych właśnie przez tych XIX-wiecznych bogaczy.

Ponadto bezpośredni wpływ na sztukę tego okresu miały dwa inne wydarzenia:

• Dokonano znacznych postępów w fotografii, umożliwiając artystom fotografowanie scen, które później można było namalować w pracowni.
• W 1841 r. amerykański malarz John Goffe Rand (1801–1873) wynalazł cynową tubkę, w której można było przechowywać farbę. Podobno Auguste Renoir powiedział kiedyś, że: bez tubek nie byłoby impresjonizmu.

Oba te osiągnięcia znacznie wpłynęły na rozwój sztuki nowoczesnej. Ale nie tylko sposoby tworzenia sztuki ulegały przekształceniom. Artyści zaczęli także sięgać po zupełnie nowe tematy. Zamiast ograniczać się do tradycyjnych zagadnień, jak religia i mitologia czy portrety i krajobrazy, twórcy mogli tworzyć dzieła traktujące o ludziach, miejscach lub pomysłach, które ich naprawdę interesowały. Do tego doszła także nowa klasa malarstwa gatunkowego: pejzaż miejski.

Co więcej, sztuka przestała jedynie naśladować rzeczywistość. Przedstawianiem istniejących przedmiotów i ludzi mogli z powodzeniem zajmować się fotografowie. Portrety, krajobrazy, codzienne życie i przyroda – to wszystko można już było utrwalać za pomocą nowoczesnej technologii, jaką wówczas był aparat fotograficzny.

Nie można zapominać o tym, że w XIX wieku nastąpił szereg zmian filozoficznych, które miały znaczący wpływ na sztukę. Na przykład rozwój myśli politycznej skłonił Gustava Courbeta i innych artystów do promowania społecznie świadomej formy malarstwa realistycznego. Publikacja książki Zygmunta Freuda pt. Objaśnianie marzeń sennych (1899) spopularyzowało pojęcie podświadomości, przyczyniając się do tego, że artyści zaczęli zgłębiać symbolizm, a później surrealizm.

Sztuka nowoczesna: cechy

To, co nazywamy sztuką nowoczesną, obejmowało dziesiątki różnych ruchów artystycznych – od czystej abstrakcji po hiperrealizm; od nurtów antyartystycznych (np. dadaizm) do klasycznego malarstwa i rzeźby; od secesji po Bauhaus i pop-art. Różnorodność była tak wielka, że trudno jest wymyślić jakąkolwiek cechę jednoczącą, która mogłaby określać epokę.

Czy istnieje więc coś, co odróżnia artystów nowoczesnych od wcześniejszych tradycjonalistów (oraz późniejszych postmodernistów)? Z pewnością możemy wymienić przynajmniej kilka bardzo charakterystycznych cech:

• "Odkrycie" nowego znaczenia sztuki. W epoce poprzedzającej sztukę nowoczesną przyjmowano po prostu, że sztuka ma wartość. Dla nowego pokolenia artystów sztuka nabrała o wiele głębszego znaczenia. Stała się wartością samą w sobie – nie dlatego, że jest częścią ludzkiej cywilizacji, ale z powodu jej bezpośredniej łączności z wnętrzem człowieka.
• Powstanie nowych rodzajów sztuki. Artyści przestali "ograniczać się" do tworzenia portretów czy pejzaży, które naśladowały rzeczywistość (realną bądź religijno-mitologiczną). Zamiast tego wykroczyli poza granice świata widzialnego. Opracowali sztukę kolażu, różnorodne formy asamblażu, sztukę kinetyczną, kilka gatunków fotografii, animację (rysunek plus fotografia) oraz performance. I wiele więcej.
• Wykorzystanie nowych materiałów. Twórcy sztuki nowoczesnej stosowali w swoich pracach różnorodne przedmioty (np. fragmenty gazet, koła zębate). Rzeźbiarze używali znalezionych przedmiotów (śmieci), z których tworzyli swoje dzieła (tzw. Junk-art).
• Ekspresyjne użycie koloru. Sztuka nowoczesna charakteryzowała się także wykorzystaniem koloru w zupełnie nowy sposób, często bardzo żywy i oderwany od rzeczywistości (np. fowizm).
• Zastosowanie nowych technik. Artyści, tworząc swoje dzieła, zaczęli używać takich technik jak sitodruk, chromolitografia (Jules Chéret), automatyczny rysunek, malarstwo gestu (Jackson Pollock) etc.

Sztuka nowoczesna: nurty

Chociaż sztuka nowoczesna była zdominowana przez impresjonizm, nie znaczy to, że był to jedyny kierunek, w którym podążali artyści. Wręcz przeciwnie, było tego znacznie więcej.

XIX wiek

Impresjonizm – XIX-wieczny ruch artystyczny charakteryzujący się stosunkowo cienkimi pociągnięciami pędzla, otwartą kompozycją, naciskiem na odwzorowanie światła w jego zmieniających się cechach (często akcentujących efekty upływu czasu), zwyczajną tematyką, włączeniem ruchu jako elementu ludzkiej percepcji i doświadczenia oraz niezwykłych kątów widzenia.

Neoimpresjonizm – kierunek w malarstwie francuskim zapoczątkowany przez Georgesa Seurata. Jego podstawowym dążeniem była reforma impresjonizmu poprzez zastąpienie lirycznej improwizacji naukową metodą budowania obrazu z wykorzystaniem zasad optyki, analizy światła i koloru oraz psychologii.

Postimpresjonizm – francuski ruch artystyczny, który rozwijał się mniej więcej w latach 1886–1905, od ostatniej wystawy impresjonistów do narodzin fowizmu. Postimpresjonizm powstał jako negatywna reakcja na troskę impresjonistów o naturalistyczne przedstawienie światła i koloru.

Symbolizm – kierunek w poezji i sztukach plastycznych zakładający, że świat materialny jest iluzją skrywającą prawdziwy świat, którego zmysłami i rozumem nie można do końca objąć. Pojęć z prawdziwego świata nie da się opisać za pomocą zwykłego języka, może to zrobić tylko symbol.

Nabizm – artyści tego ruchu odegrali dużą rolę w przejściu od impresjonizmu i sztuki akademickiej do sztuki abstrakcyjnej, symboliki i innych wczesnych ruchów modernizmu. Uważali, że dzieło sztuki nie jest tylko sposobem przedstawienia natury, lecz syntezą metafor i symboli stworzonych przez artystę.

Przed II wojną światową

Dadaizm – awangardowy ruch artystów, którzy odrzucali logikę, rozum i estetyzm współczesnego społeczeństwa kapitalistycznego, zamiast tego stosując pełną dowolność wyrazu artystycznego bez oglądania się na tradycję i powszechnie panujące zasady.

Fowizm – kierunek w malarstwie francuskim początku XX wieku, charakteryzujący się niezwykle żywą kolorystyką. Najbardziej znanymi przedstawicielami fowizmu byli André Derain i Henri Matisse.

Ekspresjonizm – ruch wywodzący się z Niemiec. Jego typową cechą jest przedstawianie świata wyłącznie z subiektywnej perspektywy i radykalne zniekształcanie go w celu uzyskania efektu emocjonalnego, wywołania określonych wrażeń.

Kubizm – awangardowy ruch artystyczny, który zrewolucjonizował europejskie malarstwo i rzeźbę oraz zainspirował powiązane ruchy w muzyce, literaturze i architekturze. Kubizm został uznany za najbardziej wpływowy ruch artystyczny XX wieku. Jego twórcami byli Pablo Picasso i Georges Braque.

Futuryzm – ruch artystyczny i społeczny, którego przedstawiciele odrzucali przywiązanie do przeszłości (tradycji) i skupiali się na przyszłości i nowoczesności. Podkreślali znaczenie prędkości, technologii, młodości oraz przedmiotów takich jak samochody, samoloty i miasta epoki przemysłowej.

Surrealizm – artyści tego nurtu często malowali niepokojące, nielogiczne sceny (czasem z fotograficzną wręcz precyzją); tworzyli dziwne stworzenia z przedmiotów codziennego użytku i rozwijali techniki malarskie, które pozwalały wyrażać to, co znajduje się w ludzkiej podświadomości.

Secesja (Art Nouveau) – styl będący reakcją na sztukę akademicką, eklektyzm i historyzm XIX-wiecznej architektury i dekoracji. Charakterystycznymi cechami stylu secesyjnego są: płynne, faliste linie, ornamentacja abstrakcyjna bądź roślinna, inspiracje sztuką japońską, swobodne układy kompozycyjne oraz subtelna pastelowa kolorystyka.

Art deco – styl sztuk wizualnych, który w latach swojej świetności reprezentował luksus, przepych, entuzjazm oraz wiarę w postęp społeczny i technologiczny. Art deco wyrażał sprzeciw wobec braku dyscypliny przestrzennej charakterystycznej dla secesji.

Konstruktywizm – filozofia artystyczna i architektoniczna, której głównym założeniem było odrzucenie idei sztuki autonomicznej. Konstruktywiści chcieli wykorzystywać sztukę do realizowania celów społecznych. Konstruktywizm wywarł wielki wpływ na ruchy sztuki współczesnej XX wieku (takie jak Bauhaus i De Stijl).

Suprematyzm – kierunek w sztuce abstrakcyjnej skupiony na podstawowych formach geometrycznych, takich jak koła, kwadraty, linie i prostokąty, malowany w ograniczonej gamie kolorów. Termin suprematyzm odnosi się do sztuki abstrakcyjnej opartej na supremacji czystego artystycznego odczucia, a nie na wizualnym przedstawieniu przedmiotów.

Rajonizm – przedstawiciele tego ruchu szukali sztuki, która wykraczała poza abstrakcję, czas i przestrzeń; która mogła przełamać barierę istniejącą między artystą a publicznością. Nazwa pochodzi od dynamicznych promieni o kontrastowym kolorze, reprezentujących linie promieni światła odbitych z różnych obiektów.

Neoplastycyzm – zwolennicy tego nurtu opowiadali się za czystą abstrakcją i uniwersalnością osiągniętą poprzez redukcję podstawowych zasad formy i koloru. Uprościli kompozycje wizualne do pionowych i poziomych linii, używając tylko czerni, bieli i kolorów podstawowych.

Po II wojnie światowej

Abstrakcjonizm ekspresjonistyczny (ekspresjonizm abstrakcyjny) – nurt powstały po II wojnie światowej w USA, uważany za pierwszy typowo amerykański ruch artystyczny, który osiągnął międzynarodowe wpływy.

Pop-art – ruch artystyczny, który pojawił się w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych w połowie lat 50. XX wieku. Stanowił wyzwanie dla tradycyjnych sztuk pięknych, skupiając się na obrazach zaczerpniętych z kultury popularnej i masowej, takich jak reklama czy komiksy.

Konceptualizm – nurt sztuki XX-wiecznej, w którym idee oraz sam proces twórczy mają pierwszeństwo przed tradycyjnymi kwestiami estetycznymi, technicznymi i materialnymi.

Minimal art – nurt często interpretowany jako reakcja na abstrakcyjny ekspresjonizm i modernizm; postuluje stosowanie ograniczonych środków artystycznych – podstawowych kształtów, brył, płaskich powierzchni etc.

Color field painting (malarstwo barwnych płaszczyzn) – styl malarstwa abstrakcyjnego inspirowany europejskim modernizmem i ściśle związany z ekspresjonizmem abstrakcyjnym. Dzieła tego typu charakteryzują się przede wszystkim dużymi polami płaskiego, jednolitego koloru rozłożonymi na płótnie, tworzącymi obszary niezakłóconej płaszczyzny.

Taszyzm – kierunek w malarstwie abstrakcyjnym będący europejskim odpowiednikiem abstrakcyjnego ekspresjonizmu (rozwijającego się w USA). Taszyzm był reakcją na kubizm i charakteryzuje się spontanicznym prowadzeniem pędzla, kroplami i plamami farby pochodzącymi prosto z tuby, a czasami bazgrołami przypominającymi kaligrafię.

Hard-edge painting (malarstwo ostrych krawędzi) – kierunek w malarstwie, w którym występują nagłe przejścia między obszarami kolorów. Poszczególne obszary mają często jeden czysty kolor.

Geometria strachu – nurt w rzeźbie brytyjskiej (lata 50. XX wieku) wyrażający lęki pozostałe po II wojnie światowej, a także te związane z zimną wojną. Termin stworzony przez Herberta Reada w odniesieniu do ekspozycji prac pokazywanych na Biennale w Wenecji w 1952 roku.

Sztuka kinetyczna – kierunek koncentrujący się na zagadnieniu ruchu, obejmujący wiele nakładających się technik i stylów. Jednym z prekursorów był Alexander Calder, który tworzył rzeźby z metalu poruszające się pod wpływem ruchu powietrza lub zmiany temperatury.

Abstrakcja liryczna – nurt abstrakcji niegeometrycznej, w której nie obowiązują żadne zasady. Autorstwo terminu "abstrakcja liryczna" przypisuje się malarzowi Georges`owi Mathieu (użył go w 1947 roku).

Spacjalizm – ruch artystyczny, którego założeniem jest dążenie do przełamania dwuwymiarowości dzieła malarskiego. Obrazy miały być syntezą ruchu, przestrzeni, czasu oraz barwy – często uzyskiwaną za pomocą nowoczesnych technik.

Informel (tzw. sztuka bezkształtna) – nurt, w którym porzucono geometryczną abstrakcję na rzecz bardziej intuicyjnej formy ekspresji, podobnej do malarstwa gestu. W ramach tego ruchu artysta dopuszcza pełną swobodę wyrażania się poprzez wykorzystywanie różnych form i przypadkowych gestów, tym samym odrzucając kontrolę oraz tradycyjną koncepcję dzieła artystycznego i jego rozwoju (od pomysłu, poprzez projekt, na ostatecznej formie dzieła skończywszy).

Sztuka nowoczesna: artyści

Kogo zaliczamy do największych i najbardziej znanych artystów sztuki nowoczesnej (modernizmu)?

Impresjoniści:

Claude Monet (1840-1926); Édouard Manet (1832-1883); Camille Pissarro (1830-1903); Pierre-Auguste Renoir (1841-1919); Alfred Sisley (1839-1899); Edgar Degas (1834-1917); John Singer Sargent (1856-1925); Berthe Morisot (1841-1895).

Postimpresjoniści:

Vincent Van Gogh (1853-1890); Paul Gauguin (1848-1903); Paul Cezanne (1839-1906); Henri Matisse (1869-1954); Georges Seurat (1859-1891); James Abbott McNeill Whistler (1834–1903).

Ekspresjoniści:

EdvardMunch (1863-1944); AmedeoModigliani (1884-1920); ErnstLudwig Kirchner (1880-1938); Egon Schiele (1890-1918); Oskar Kokoschka (1886-1980); Max Beckmann (1884-1950), Otto Dix (1891-1969).

Abstrakcjoniści:

Wassily Kandinsky (1866-1944); Piet Mondrian (1872-1944); Kazimierz Malewicz (1878-1935).

Kubiści:

Pablo Picasso (1881-1973); Georges Braque (1882-1963); Marcel Duchamp (1887-1968); Fernand Leger (1881-1955); Juan Gris (1887-1927); Robert Delaunay (1885-1941).

Artyści Art deco:

Tamara Łempicka (1898-1980); Demétre Chiparus (1886-1947); Georges Barbier (1882-1932).

Surrealiści:

Salvador Dali (1904-1989); Rene Magritte (1898-1967); Joan Miro (1893-1983).

Neoplastycyści:

Theo van Doesburg (1883-1931).

Artyści Pop-art:

Andy Warhol (1928-1987); Roy Lichtenstein (1923-1997).

Abstrakcyjni ekspresjoniści:

Jackson Pollock (1912-1956); Mark Rothko (1903-1970); Willem De Kooning (1904-1997); Franz Kline (1910-1962); Barnett Newman (1905-1970); Clyfford Still (1904-1980); Robert Motherwell (1915-1991).

Bibliografia

1. Ormiston Rosalind: Sztuka nowoczesna. Od Moneta do Picassa, Arkady, 2017 r.
2. David Cottington: Sztuka nowoczesna, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2017 r.
3. Wikipedia (polecam w języku angielskim): https://en.wikipedia.org/wiki/Modern_art
4. The Museum of Modern Art

Więcej ciekawych informacji znajdziesz na stronie głównej bloga o sztuce.