Sztuka abstrakcyjna (abstrakcjonizm), czyli jak zobaczyć niedostrzegalne [Cechy, kierunki, historia, przykłady]

Sztuka abstrakcyjna
Czym jest sztuka abstrakcyjna? | Fot. Wassily Kandinsky, Kompozycja VIII (1923)

Sztuka abstrakcyjna (abstrakcja, abstrakcjonizm) to kierunek używający wizualnego języka kształtu, formy, koloru i linii do tworzenia kompozycji, które istnieją niezależnie od odniesień do przedmiotów znajdujących się w rzeczywistości.

Tyle w skrócie. Ale czym naprawdę jest sztuka abstrakcyjna? Wbrew pozorom, odpowiedź na to pytanie nie może się ograniczyć do jednego zdania. Potrzeba znacznie więcej, by zrozumieć abstrakcję.

Nawet niniejszy artykuł nie będzie wystarczający. Potraktuj go raczej jako wstęp do rozważań i przewodnik po najważniejszych koncepcjach (i artystach) związanych z abstrakcjonizmem.

Czym jest abstrakcja?

Sztuka abstrakcyjna, zwana także sztuką nieprzedstawiającą lub niefiguratywną, jest dziedziną określającą każde dzieło (np. obraz, rzeźbę), które nie przedstawia żadnych rozpoznawalnych obiektów ani scen. Dzieło abstrakcyjne jest, można powiedzieć, odrębną rzeczywistością zbudowaną z układów linii, form i barw.

Niestety, jak w wielu przypadkach związanych z ludzką twórczością, nie ma jednoznacznego konsensusu co do definicji, rodzajów lub znaczenia estetycznego sztuki abstrakcyjnej. Najbardziej znani teoretycy sztuki nie zgadzają się czasami co do tego, czy dane dzieło powinno zostać oznaczone jako ekspresjonistyczne, czy abstrakcyjne.

Warto zaznaczyć, że istnieje przesuwająca się skala abstrakcji: od formy półabstrakcyjnej do całkowicie abstrakcyjnej. Chociaż więc teoria jest względnie jasna – sztuka abstrakcyjna jest oderwana od rzeczywistości – w praktyce zadanie oddzielenia abstrakcji od nie-abstrakcji może być dość problematyczne.

Malarstwo abstrakcyjne

Podstawowym założeniem malarstwa abstrakcyjnego jest to, że formalne cechy obrazu są równie ważne (jeśli nie bardziej), co jego cechy reprezentacyjne. Chodzi o to, że sam proces twórczy ma tutaj ogromne znaczenie, a dzieło jest jedynie efektem ubocznym pracy artysty – dodatkiem, który jest świadectwem wykonanych czynności.

Platon (grecki filozof) uważał, że proste linie i okręgi są nie tylko piękne, ale wiecznie i absolutnie piękne. Oznacza to, że figury geometryczne (koło, trójkąt, kwadrat etc.) cechują się niezmienną wartością, także artystyczną.

Pamiętaj, że obraz – choć stał się koniem wojennym lub nagą kobietą – jest zasadniczo płaską powierzchnią pokrytą kolorami zmontowanymi w określonej kolejności. – Maurice Denis, malarz francuski

W gruncie rzeczy dzieło sztuki można więc docenić za samą linię czy kolor. Nie musi przedstawiać naturalnego obiektu ani sceny, by okazać się wartościowym.

Weźmy, na przykład, prostą ilustrację humanoidalnej postaci. Patrząc na nią, stwierdzimy, że jest to bardzo brzydka praca. Jeśli jednak autor użył pięknych barw i połączył je w nietuzinkowy sposób, ilustracja może okazać się całkiem interesująca. W takim wypadku jakość formalna (kolor) może zastąpić jakość reprezentacyjną (techniczna jakość rysunku). Z drugiej strony, realistyczny obraz katedry może charakteryzować się znakomitą techniką wykonania, ale kompozycja i kolorystyka mogą okazać się nudne.

Malarstwo abstrakcyjne często jest krytykowane i wyśmiewane za swoją prostotę, brak elegancji czy nieporadność. Nic w tym dziwnego, skoro wielu artystów tworzy dzieła technicznie niezbyt zaawansowane.

Nie można jednak zapominać, że w sztuce abstrakcyjnej chodzi o coś więcej niż przedstawianie publiczności ładnych obrazów. Dzieło ma być narzędziem pozwalającym odbiorcy na wejrzenie w głąb siebie, przeżycie transcendentnego doświadczenia, całkowicie niezwiązanego z codzienną rzeczywistością.

Sztuka abstrakcyjna: cechy

  • Zerwanie z tradycją – głównie kopiowania rzeczywistości; brak jakichkolwiek rozpoznawalnych przedmiotów.
  • Całkowita swoboda twórcza, nieograniczona żadnymi zasadami.
  • Rezygnacja z wątków tematycznych dzieła.
  • Odwoływanie się do takich środków wyrazu jak: rytm, barwa, kontrast, walor, rozmiar etc.
  • Bardzo rozbudowana twórczość teoretyczna – abstrakcja rodzi się bowiem często z filozoficznych poszukiwań artystów.

Sztuka abstrakcyjna: nurty i kierunki

W najbardziej podstawowej formie sztukę abstrakcyjną możemy podzielić na dwa główne nurty:

  • abstrakcja geometryczna, polegająca na operowaniu różnorodnymi formami geometrycznymi;
  • abstrakcja organiczna, w której są stosowane formy nieregularne sugerujące kształty organiczne.

W ramach tych dwóch nurtów powstało wiele bardziej skonkretyzowanych kierunków, często tworzonych przez jednego artystę, który później znajdował naśladowców.

Do najważniejszych kierunków sztuki abstrakcyjnej zaliczamy:

Kubizm – awangardowy ruch artystyczny, który zrewolucjonizował europejskie malarstwo i rzeźbę oraz zainspirował powiązane ruchy w muzyce, literaturze i architekturze. Kubizm został uznany za najbardziej wpływowy ruch artystyczny XX wieku. Jego twórcami byli Pablo Picasso i Georges Braque.

Futuryzm – ruch artystyczny i społeczny, którego przedstawiciele odrzucali przywiązanie do przeszłości (tradycji) i skupiali się na przyszłości i nowoczesności. Podkreślali znaczenie prędkości, technologii, młodości oraz przedmiotów takich jak samochody, samoloty i miasta epoki przemysłowej.

Neoplastycyzm – zwolennicy tego nurtu opowiadali się za czystą abstrakcją i uniwersalnością osiągniętą poprzez redukcję podstawowych zasad formy i koloru. Uprościli kompozycje wizualne do pionowych i poziomych linii, używając tylko czerni, bieli i kolorów podstawowych.

Suprematyzm – kierunek w sztuce abstrakcyjnej skupiony na podstawowych formach geometrycznych, takich jak koła, kwadraty, linie i prostokąty, malowany w ograniczonej gamie kolorów. Termin suprematyzm odnosi się do sztuki abstrakcyjnej opartej na supremacji czystego artystycznego odczucia, a nie na wizualnym przedstawieniu przedmiotów.

Konstruktywizm – filozofia artystyczna i architektoniczna, której głównym założeniem było odrzucenie idei sztuki autonomicznej. Konstruktywiści chcieli wykorzystywać sztukę do realizowania celów społecznych. Konstruktywizm wywarł wielki wpływ na ruchy sztuki współczesnej XX wieku (takie jak Bauhaus i De Stijl).

Rajonizm – przedstawiciele tego ruchu szukali sztuki, która wykraczała poza abstrakcję, czas i przestrzeń; która mogła przełamać barierę istniejącą między artystą a publicznością. Nazwa pochodzi od dynamicznych promieni o kontrastowym kolorze, reprezentujących linie promieni światła odbitych z różnych obiektów.

Taszyzm – kierunek w malarstwie abstrakcyjnym będący europejskim odpowiednikiem abstrakcyjnego ekspresjonizmu (rozwijającego się w USA). Taszyzm był reakcją na kubizm i charakteryzuje się spontanicznym prowadzeniem pędzla, kroplami i plamami farby pochodzącymi prosto z tuby, a czasami bazgrołami przypominającymi kaligrafię.

Color field painting (malarstwo barwnych płaszczyzn) – styl malarstwa abstrakcyjnego inspirowany europejskim modernizmem i ściśle związany z ekspresjonizmem abstrakcyjnym. Dzieła tego typu charakteryzują się przede wszystkim dużymi polami płaskiego, jednolitego koloru rozłożonymi na płótnie, tworzącymi obszary niezakłóconej płaszczyzny.

Minimal art – nurt często interpretowany jako reakcja na abstrakcyjny ekspresjonizm i modernizm; postuluje stosowanie ograniczonych środków artystycznych – podstawowych kształtów, brył, płaskich powierzchni etc.

Op-art, czyli sztuka optyczna – styl sztuki wizualnej wykorzystujący złudzenia optyczne. Dzieła op-art mają charakter abstrakcyjny, a wiele znanych prac powstało w czerni i bieli. Zazwyczaj dają widzowi wrażenie ruchu, ukrytych obrazów, migających i wibrujących wzorów lub wypaczenia.

Abstrakcjonizm ekspresjonistyczny (ekspresjonizm abstrakcyjny) – nurt powstały po II wojnie światowej w USA, uważany za pierwszy typowo amerykański ruch artystyczny, który osiągnął międzynarodowe wpływy.

Informel (tzw. sztuka bezkształtna) – nurt, w którym porzucono geometryczną abstrakcję na rzecz bardziej intuicyjnej formy ekspresji, podobnej do malarstwa gestu. W ramach tego ruchu artysta dopuszcza pełną swobodę wyrażania się poprzez wykorzystywanie różnych form i przypadkowych gestów, tym samym odrzucając kontrolę oraz tradycyjną koncepcję dzieła artystycznego i jego rozwoju (od pomysłu, poprzez projekt, na ostatecznej formie dzieła skończywszy).

Orfizm – termin wymyślony przez francuskiego poetę Guillaume Apollinaire w 1912 roku. Orfizm był odgałęzieniem kubizmu i koncentrował się na czystej abstrakcji oraz jasnych kolorach. Ruch ten stanowił w pewnym sensie bardzo wczesny rodzaj lirycznej abstrakcji.

Abstrakcjonizm: historia

Tak naprawdę wszystkie kultury (od najwcześniejszych) używały prostych, geometrycznych i liniowych form, które mogły mieć symboliczny lub dekoracyjny charakter. Właśnie na tym poziomie znaczenia wizualnego opiera się sztuka abstrakcyjna. Można więc powiedzieć, że abstrakcja w kulturze istniała od zawsze i stanowi jeden z pierwszych przejawów twórczości artystycznej człowieka.

Dopiero w XX wieku sztuka abstrakcyjna wykształciła się jako odrębny nurt sztuki.

Pierwsze w pełni świadome dzieło abstrakcyjne stworzył Wassily Kandinsky w 1910 roku (Akwarela abstrakcyjna), a teoretyczne podstawy sztuki abstrakcyjnej sformułował w wydanej dwa lata później książce pt. O duchowości w sztuce (jeden z najważniejszych w XX wieku tekstów teoretycznych dotyczących sztuki). Kandinsky jest więc twórcą abstrakcjonizmu, a rok 1910 – umowną datą narodzin tego nurtu artystycznego.

Kandinsky był przekonany o tym, że kształty, linie, a przede wszystkim kolory oddziałują na emocje odbiorcy. Uważał, że obrazu nie należy analizować intelektualnie, ale pozwolić mu dotrzeć do tych części mózgu, które łączą się z muzyką.

Innymi prekursorami abstrakcjonizmu byli Piet Mondrian oraz Kazimierz Malewicz.

Ten pierwszy zmienił kierunek swojej twórczości po zapoznaniu się z kubistycznymi dziełami Pabla Picassa. Mondrian zaczął używać kolorów podstawowych oraz prostych form (kwadratów, prostokątów), tworząc obrazy, które uważał za czyste.

Tymczasem Malewicz wolał termin suprematyzm. Określenie to odnosiło się do wyższości czystego artystycznego odczucia, które artysta chciał osiągnąć w swoich dziełach. W swej książce pt. The Non-Objective World (opublikowanej w 1927 roku) Malewicz napisał:

W 1913 roku, desperacko próbując uwolnić sztukę od ciężaru prawdziwego świata, schroniłem się w formie kwadratu.

Sztuka abstrakcyjna zaczęła nabierać coraz większego znaczenia i dominowała w świecie sztuki aż do eksplozji pop-artu na przełomie lat 50. i 60. XX wieku. Pojawiło się wielu interesujących artystów, którzy zaprezentowali ludzkości dzieła o ogromnym znaczeniu.

Po zakończeniu II wojny światowej sztuka abstrakcyjna zaczęła (dosłownie) podbijać cały świat. Jej wpływy sięgają praktycznie każdej dziedziny gospodarki, ale też życia przeciętnego człowieka. Z czasem abstrakcjonizm zyskał ogromną rzeszę zwolenników. Być może częściowo z powodu estetyczno-emocjonalnych walorów dzieł, dających odbiorcom bardzo szerokie pole do interpretacji i reakcji.

Ostatecznie w XXI wieku abstrakcja stała się niemal wszechobecna. Znajdujemy ją nie tylko w galeriach sztuki, ale też w wyglądzie przedmiotów codziennego użytku czy chociażby w produktach elektronicznych (np. tapety w smartfonach czy komputerach). Współczesne znaczenie sztuki abstrakcyjnej to jednak opowieść na inną okazję.

Sztuka abstrakcyjna: artyści

Wassily Kandinsky (1866-1944) – z zawodu prawnik i ekonomista, z zamiłowania malarz, grafik i teoretyk sztuki. Jego dzieła zapoczątkowały całkowicie nowy kierunek w sztuce zwany abstrakcjonizmem (tzw. abstrakcja liryczna). Kandinsky jest uważany za jednego z najbardziej znanych twórców awangardowych XX wieku.

Piet Mondrian (ur. 1872-1944) – holenderski malarz i teoretyk sztuki, uważany za jednego z największych artystów XX wieku. Znany jako jeden z pionierów XX-wiecznej sztuki abstrakcyjnej, ponieważ zmienił kierunek artystyczny z malarstwa figuratywnego na coraz bardziej abstrakcyjny styl, aż do momentu, w którym jego artystyczny przekaz został zredukowany do prostych elementów geometrycznych (neoplastycyzm).

Kazimierz Malewicz (1879-1935) – rosyjski artysta awangardowy i teoretyk sztuki, którego pionierskie obrazy i teksty wywarły głęboki wpływ na rozwój sztuki abstrakcyjnej i minimalistycznej w XX wieku. Jego koncepcja suprematyzmu dążyła do wypracowania formy wyrazu, która odchodziła (najdalej jak to możliwe) od świata form naturalnych i przedmiotu, aby uzyskać dostęp do „supremacji czystego odczuwania” i duchowości.

Hilma af Klint (1862-1944) – szwedzka artystka i mistyczka, której obrazy były pierwszymi zachodnimi abstrakcyjnymi dziełami znanymi współczesnej społeczności artystycznej. Znaczna część jej twórczości poprzedza pierwsze czysto abstrakcyjne kompozycje Kandinsky’ego. Jej obrazy, które czasami przypominają diagramy, są wizualną reprezentacją złożonych idei duchowych.

Henri Matisse (1869-1954) – francuski malarz (najsłynniejszy fowista) znany zarówno ze sposobu używania kolorów, jak i płynności oraz oryginalnego rysowania. Matisse jest powszechnie uważany, wraz z Pablo Picasso, za jednego z artystów, którzy najbardziej wpłynęli na rozwój sztuk wizualnych w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku.

Paul Klee (1879-1940) – artysta urodzony w Szwajcarii. Na jego styl miały wpływ takie ruchy w sztuce jak ekspresjonizm, kubizm i surrealizm. Był nie tylko malarzem, ale także teoretykiem sztuki. Jego teksty są uważane za równie ważne dla sztuki współczesnej, jak Traktat o malarstwie Leonarda da Vinci dla renesansu.

Sam Francis (1923-1994) – amerykański malarz i sztycharz. Jeden z głównych przedstawicieli action painting.

Lucio Fontana (1899-1968) – malarz, rzeźbiarz i teoretyk sztuki. Jest znany przede wszystkim jako założyciel spacjalizmu, którego głównym założeniem jest dążenie do przełamania dwuwymiarowości dzieła malarskiego.

Polscy abstrakcjoniści

Wojciech Fangor (1922-2015) – malarz, grafik, plakacista i rzeźbiarz, którego twórczość jest niezwykle bogata. Był współtwórcą polskiej szkoły plakatu, a po wyjeździe z Polski zrobił światową karierę jako czołowy twórca op-artu. Jako jedyny polski artysta miał wystawę w Muzeum Gughenheima w Nowym Jorku.

Henryk Stażewski (1894-1988) – malarz związany z kierunkami awangardowymi, przedstawiciel konstruktywizmu. W swojej twórczości poświęcił się abstrakcji geometrycznej.

Ryszard Winiarski (1936-2006) – malarz i scenograf, który w swoich pracach łączył konstruktywizm z teorią przypadku. Stworzył matematyczny system generowania form wizualnych, który konsekwentnie stosował w swoich pracach.

Jerzy Tchórzewski (1928–1999) – malarz, grafik, poeta. Malarstwo artysty – od wczesnej młodości bliskie surrealizmowi – ewoluowało z czasem w kierunku abstrakcji.

Adam Marczyński (1908-1985) – malarz i grafik związany z Grupą Krakowską. Jego udział w pracach Stowarzyszenia łączył się z niekiedy ostrym konfliktem z Tadeuszem Kantorem oraz jego najbliższymi zwolennikami.

Stefan Gierowski (ur. 1925) – abstrakcjonista inspirujący się malarstwem typu informel, unizmem oraz sztuką postkonstruktywistyczną. Określa się go również mianem kontynuatora szkoły koloryzmu, dzięki wyszukanej grze faktur i kolorów.

Abstrakcjonizm – polecana bibliografia

  1. Frank L. Brooks, Painting and Understanding Abstract Art, Nowy Jork, 1964 r.
  2. György Kepes, Sign, Image and Symbol, Londyn, 1966 r.
  3. Irving Sandler, The Triumph of American Painting. A History of Abstract Expressionism, Nowy Jork, 1970 r.
  4. Adam Kotula, Piotr Krakowski, Sztuka abstrakcyjna, Warszawa, 1973 r.
  5. Dora Vallier, L’art abstrait, Paryż, 1980 r.
  6. Nikos Stangos (red.), Concepts of Modern Art, 1981 r.
  7. Anna Moszynska, Abstract Art, Thames and Hudson, 1990 r.
  8. Mel Gooding, Abstract Art, Londyn, 2001 r.
  9. Wassily Kandinsky, O duchowości w sztuce, Rewizje, 2023 r.
  10. Wikipedia (po angielsku): Abstract art.