Strona Główna › Moja kolekcja cytatów › Najbardziej znane przysłowia polskie, czyli stare ludowe mądrości i ich znaczenie

Poznaj najpiękniejsze polskie przysłowia | Fot. Abaren

Najbardziej znane przysłowia polskie, czyli stare ludowe mądrości i ich znaczenie

Spis treści

Jakie są najbardziej znane polskie przysłowia? Zapewne znasz ich całkiem sporo. Niektóre są śmieszne, inne niezwykle mądre. Zdarzają się także enigmatyczne lub z lekka wulgarne. Jakoś tak mi się wydaje, że doskonale oddają naturę naszego narodu.

Polskie przysłowia to krótkie, niejednokrotnie rymowane sentencje przekazujące życiową wskazówkę, przestrogę lub zaskakujący fakt. Zazwyczaj są zwięzłe i bardzo łatwo zapadają w pamięć, co zdecydowanie pomaga w ich stosowaniu we właściwych sytuacjach.

Warto również pamiętać, że przysłowia polskie reprezentują wyznawane przez Polaków wartości i doświadczenie (życiowe, historyczne, społeczne). Dotyczą praktycznie wszystkich sfer życia, nie szczędząc szczerości nawet w zakresie takich zagadnień jak miłość, praca czy płcie (zwłaszcza chodzi tutaj o kobiety).

Najwspanialsze przysłowia polskie

Nasz piękny język jest niezwykle bogaty w związki frazeologiczne oraz przysłowia. Polskie mądrości są Ci zapewne znane – przynajmniej w pewnym zakresie. W dalszej części artykułu przyjrzymy się najpopularniejszym z nich oraz całej masie przysłów podzielonych na kategorie tematyczne.

Zanim jednak przejdziemy do sedna, chciałbym się z Tobą podzielić kilkoma polskimi przysłowiami, które należą do moich ulubionych. Są albo piękne w swym magiczno-poetyckim wyrazie, albo przekazują w prosty sposób mądrość tak istotną, że odmieniają ludzkie życie.

Oto moje najulubieńsze przysłowia polskie (+ znaczenie):

1. Każdy sądzi według siebie. – Chodzi o to, że człowiek ocenia inne osoby lub sytuację na podstawie własnych cech charakteru. Dla przykładu skąpiec widzi chciwość u wszystkich otaczających go ludzi.
2. Jaką miarką mierzysz, taką Ci odmierzą. – Chodzi z grubsza o to, żeby pamiętać o sprawiedliwym ocenianiu innych. Bo nawet jeśli oceniasz kogoś w oparciu o własne poglądy, inni osądzą Ciebie dokładnie tak samo. Zanim więc wydasz werdykt, upewnij się, że chcesz być oceniany (oceniana) w ten sam sposób.
3. Kwiat bez zapachu jest jak człowiek bez duszy. – Chodzi o to, że prawdziwa wartość kwiatu nie ogranicza się do jego pięknego wyglądu, lecz wypływa przede wszystkim z jego wnętrza. Wygląd zewnętrzny to tylko dodatek. Podobnie jest z człowiekiem. To jego wnętrze (dusza, osobowość, przekonania etc.) mają znaczenie.
4. Prosta droga najkrótsza. – Chodzi o to, że człowiek najszybciej dotrze do celu, jeśli nie będzie po drodze kluczyć, błądzić lub tworzyć sobie dodatkowych utrudnień.

Cztery powyższe przysłowia polskie wydają się doskonale siebie uzupełniać. Osobiście traktuję je jako całość. Lubię je powtarzać razem niczym moralizatorską fraszkę. Brzmi ona mniej więcej tak:

Każdy sądzi według siebie.
Lecz jaką miarką mierzy, taką mu odmierzą.
Niech więc pamięta: kwiat bez zapachu
jest jak człowiek bez duszy,
a najkrótsza droga do celu jest zawsze prosta.

Najpopularniejsze polskie przysłowia i ich znaczenie

Jedne przysłowia są bardziej znane, inne mniej. Ale nawet te najpopularniejsze, nie zawsze w pełni rozumiemy. Sam miewałem w przeszłości problem z ich interpretacją, choć są to sentencje proste aż do bólu. A przynajmniej takie sprawiają wrażenie.

Oto dwadzieścia najpopularniejszych polskich przysłów wraz z wyjaśnieniem ich znaczenia:

1. Za dziękuję nic się nie kupuje. – Stosowane, gdy ktoś nie chce wynagrodzić kogoś za wykonaną pracę.
2. Co kraj, to obyczaj. – Powiedzenie podkreślające różnorodność zachowań, poglądów i tradycji ludzi pochodzących z różnych obszarów świata.
3. Kto pyta, nie błądzi. – Zadawanie pytań (czyli poszerzanie wiedzy) nigdy nie jest złym pomysłem. Nawet jeśli się wstydzisz, nie powstrzymuj się przed pytaniem innych, gdyż mogą posiadać potrzebne Ci informacje.
4. Ciekawość to pierwszy stopień do piekła. – Polskie przysłowie używane w sytuacjach, gdy ktoś zadaje zbyt osobiste, wścibskie pytania. Nieco żartobliwie możemy tak powiedzieć, jeśli po prostu nie chcemy udzielać odpowiedzi na zadane pytanie.
5. Kto pod kim dołki kopie, ten sam w nie wpada. – Człowiek świadomie działający na szkodę innych może przy okazji sam sobie zaszkodzić. Wówczas, chcąc nie chcąc, ponosi konsekwencje własnych czynów.
6. Lepszy wróbel w garści niż gołąb na dachu. – Lepiej zadowolić się mniejszym, a osiągalnym sukcesem, niż realizować zbyt ambitne cele, które wykraczają poza możliwości danej osoby.
7. Gdy kota nie ma, myszy harcują. – Gdy zabraknie kontroli nad podopiecznymi lub podwładnymi, ustalone wcześniej zasady są lekceważone (przez tychże podopiecznych lub podwładnych).
8. Gdzie dwóch się bije, tam trzeci korzysta. – Rywalizacja dwóch osób lub grup (np. firm) może umożliwić odniesienie sukcesu komuś innemu (trzeciej stronie).
9. W zdrowym ciele zdrowy duch. – Jeżeli człowiek dba o swoje ciało, zyskuje także dobre samopoczucie na poziomie psychicznym.
10. Apetyt rośnie w miarę jedzenia. – Im więcej człowiek posiada, tym więcej chce mieć.
11. Co dwie głowy, to nie jedna. – Rozwiązywanie problemów jest łatwiejsze przy współpracy z drugą osobą niż samemu.
12. Lepszy rydz niż nic. – Nawet jeśli nasze plany nie powiodą się całkowicie, ich częściowa realizacja jest lepsza niż całkowita porażka.

Śmieszne polskie przysłowia

Przyszedł czas na najzabawniejsze polskie przysłowia. Przybierają one formę porad życiowych, ale w rzeczywistości odkrywają niewygodną prawdę lub paradoksy codzienności. Czasami używam ich, nawet nie zdając sobie z tego sprawy – tak bardzo wrosły w moją podświadomość. Oto kilka przykładów, które uważam na najbardziej warte zapamiętania.

1. Wszystkim nie da się dogodzić, ale wkurzyć to już żaden problem. – To polskie przysłowie ujawnia, że zadania pozytywne są o wiele bardziej skomplikowane niż wpadki czy porażki. Nawet gdy robisz coś dobrego, narażasz się na krytykę, bo zawsze ktoś będzie niezadowolony. Natomiast popełniając błąd, z łatwością zdenerwujesz wszystkich. Sprawdza się szczególnie mocno w polityce.
2. Bogaty rzadko sprawiedliwy – albo sam, albo jego przodek. – Wielu ludzi wątpi w uczciwość bogaczy. Pokutuje przekonanie, że każdy majątek powstał w niezbyt uczciwych okolicznościach, a dysponują nim ludzie o wątpliwych sumieniach.
3. Okazja łysa z tyłu, z przodu ją brać trzeba. – Chodzi o to, że nie wszystko jest tak piękne, jak się wydaje. Ale jeśli mimo to jest wartościowe, warto przymknąć oko na niedostatki i korzystać z okazji.
4. Potrzebny jak dziura w moście. – O czymś, co jest kompletnie niepotrzebne w danej sytuacji.
5. Gość w dom, kredens na klucz. – Przestroga przed nieuczciwymi ludźmi, którzy korzystając z gościny, mogą nas okraść albo po prostu nadużyć naszej gościnności.
6. Albo rybki, albo akwarium. – Polskie przysłowie używane w sytuacji, gdy trzeba wybrać między dwiema rzeczami, bo nie można mieć albo robić obu naraz. Nawet jeśli są tak samo ważne, trzeba się zdecydować tylko na jedną z nich.
7. Gdzie konie kują, żaba nogę podstawia. – Przysłowie o przypisywaniu sobie cudzych zasług; stwarzaniu pozorów uczestnictwa w pracy wykonywanej przez kogoś innego. Najczęściej jest to odpowiedź na czyjeś przechwałki.
8. Tonący brzydko się chwyta. – Parafraza innego przysłowia (Tonący brzytwy się chwyta), ale tym razem chodzi o ludzi, którzy dla ratowania własnej skóry są gotowi pogrążyć lub skrzywdzić kogoś innego.
9. Gdyby kózka nie skakała, to by jej majtki nie spadły. – Kolejna parafraza, znacząca dokładnie to samo, co oryginał (zobacz w sekcji poświęconej polskim przysłowiom o szczęściu).
10. Musi to na Rusi, a w Polsce jak kto chce. – Mowa o wolnej woli człowieka. Nikt nie lubi być do niczego przymuszany. Przysłowie to powstało w nawiązaniu do relacji polsko-rosyjskich za czasów komuny. Chodzi z grubsza o to, że Rosjanie nie mieli u nas tak wielkiej władzy, jak się powszechnie wydaje. Polacy skutecznie unikali swoich zobowiązań wobec wschodniego "sąsiada".
11. Dziecko, pijany i głupi zawsze prawdę powie. – Teraz już wiesz, komu warto zadawać niewygodne pytania, jeśli chcesz poznać szczerą prawdę.
12. Czego Jaś się nie nauczy, z tego go przepytają. – O pechowcach, którym przytrafiają się właśnie takie rzeczy, na które są najmniej gotowi.

Polskie przysłowia o kobietach

Kobiety w naszej historii nie miały lekko. Zresztą ich obecne życie również nie jest usłane różami. Niektóre mądrości ludowe dobitnie pokazują, jakie podejście do płci pięknej mają czasem panowie. A wierz mi, do tego zestawienia wybrałem te lżejsze przykłady.

1. Baba z wozu, koniom lżej. – Pozbycie się kogoś lub czegoś, co nie jest nam potrzebne, przynosi ulgę.
2. Gdzie diabeł nie może, tam babę pośle. – Kobiety są zdolne pokonać każdą przeszkodę. Nie brakuje im sprytu i zaradności, dlatego mogą poradzić sobie nawet z takimi problemami, z jakimi nie radzą sobie mężczyźni.
3. Gdzie się zejdą trzy białogłowy, tam już jarmark gotowy. – Nawiązanie do kobiecej gadatliwości.
4. Jedna baba w mieście więcej narobi hałasu, niźli chłopów dwieście. – To chyba też o gadatliwości niewieściej. A także o łatwości wpadania w gniew oraz o determinacji, z jaką kobieta walczy o swoje.
5. Gdzie kucharek sześć, tam nie ma co jeść. – Jeśli zbyt wiele osób wykonuje jedno zadanie, przeszkadzają sobie nawzajem, przez co nie są w stanie osiągnąć satysfakcjonujących rezultatów.
6. Nie pomoże bielidło, kiedy baba straszydło. – Jeśli kobieta nie jest z natury urodziwa, żadne kosmetyki nie pomogą jej tego zmienić.
7. Co starej babie po jedwabie. – O starszych paniach, które lubią się wystroić niczym młode panny. Uroda jednak z wiekiem przemija i wówczas nawet jedwabne suknie nie dokonają cudów. Osobiście uważam, że piękno wypływa z wnętrza kobiety i wiek nie ma tu nic do rzeczy.
8. Dobre są baby, ale nie stare. – Tego chyba nie trzeba tłumaczyć. Choć przyznam, że nie podoba mi się takie podejście.
9. W kobiecym sercu społem mieszka diabeł z aniołem. – To powiedzenie sugeruje, że kobieta ma zarówno dobre, jak i złe cechy charakteru, które rywalizują ze sobą. Może to być aluzja do złożoności kobiecej natury i wewnętrznej walki pomiędzy różnymi emocjami. Krótko mówiąc, natura kobiety jest nieprzewidywalna, zdolna do wszystkiego.
10. Kto starą babę pocałuje, sto dni odpustu dostępuje. – To polskie przysłowie ma wydźwięk ironiczny i sugeruje, że pocałowanie starszej kobiety jest czynem odrażającym, będącym swego rodzaju pokutą lub poświęceniem. W tradycji katolickiej sto dni odpustu oznacza złagodzenie lub odpuszczenie kary za grzechy.
11. Chceszli mieć co tajemnego, nie zwierzaj się żonie z tego. – To powiedzenie odnosi się do przekonania, że małżonka lubi plotkować z koleżankami, co prowadzi do rozprzestrzeniania informacji, które miały pozostać poufne.
12. Każda kobieta dwa razy szaleje: kiedy się kocha i kiedy siwieje. – To przysłowie nawiązuje do dwóch etapów życia kobiety: młodości (kiedy doświadcza ona intensywnych emocji związanych z miłością) oraz starszego wieku (kiedy efekty starzenia się, takie jak siwiejące włosy, stają się dla niej źródłem niepokoju).

Polskie przysłowia o miłości

W polskiej kulturze przysłowia od wieków stanowią nieodłączny element mądrości ludowej, przekazywanej z pokolenia na pokolenie. Wśród bogactwa naszego folkloru znajdują się liczne przysłowia dotyczące miłości, które odzwierciedlają doświadczenia i wyobrażenia związane z tym najbardziej uniwersalnym uczuciem.

Oto kilka najciekawszych przykładów, których znaczenia chyba nie trzeba wyjaśniać:

1. Prawdziwie kochasz wtedy, kiedy nie wiesz dlaczego.
2. Serce nie sługa.
3. Kto się lubi, ten się czubi.
4. Bez miłości jak bez słońca – przeżyć trudno.
5. Miłość jest największą nagrodą za miłość.
6. W miłości jeden ślepnie, drugi głupieje.
   
7. Miłość – uparta jak koń narowisty, a kapryśna jak dziecko.
8. Stara miłość nie rdzewieje.
9. Nie żona zdobi męża, ale mąż żonę.
10. Gdzie miłość panuje, tam niewiele brakuje.
11. Kocha się nie za coś, lecz pomimo wszystko.

Polskie przysłowia o przyjaźni

Wiele wartościowych przysłów polskich skupia się na relacjach międzyludzkich, a w szczególności na przyjaźni. Oto moje ulubione przykłady:

1. Przyjaźń buduje, niezgoda rujnuje.
2. Swój ciągnie do swego.
3. Z kim się zadajesz, takim się stajesz.
4. Dla przyjaciela nowego nie opuszczaj starego.
5. Nie ten przyjaciel, co cię chwali, ale ten, co ci prawdę mówi.
6. Jak cię widzą, tak cię piszą.
7. Kruk krukowi oka nie wykole.
8. Przyjaciel się zmieni, gdy pusto w kieszeni.
9. Ręka rękę myje.
10. Jeden stary przyjaciel jest lepszy od dwóch nowych.
11. Do tanga trzeba dwojga.
12. Prawdziwych przyjaciół poznaje się w biedzie.

Polskie przysłowia o szczęściu

Szczęście jest tym, czego wszyscy pragniemy. Tylko jak je zdobyć? Niektóre przysłowia polskie rzucają światło na tę szalenie ważną kwestię.

1. Bóg pomaga temu, który sam rozwiązuje własne problemy.
2. Jak sobie pościelisz, tak się wyśpisz.
3. Szczęście jest pomiędzy ustami a brzegiem kielicha.
4. Potrzeba jest matką wynalazków.
5. Okazja na nikogo nie czeka.
6. Nie chwal dnia przed zachodem słońca.
7. Co mnie dziś, tobie jutro.
8. Gdyby kózka nie skakała, to by nóżki nie złamała.
9. Wszędzie dobrze, ale w domu najlepiej.
10. Ziarnko do ziarnka i zbierze się miarka.
11. Co nagle, to po diable.
12. Łatwo przyszło, łatwo poszło.

Polskie przysłowia o pracy

Lubisz chodzić codziennie do pracy? Pewnie nie za bardzo. Jeśli jest Ci ciężko, przysłowia pomogą w radzeniu sobie z obowiązkami. Może ich nie ułatwią, ale przynajmniej zwrócą Twoją uwagę na pewne kwestie, dzięki czemu lepiej zrozumiesz istotę pracy.

1. Dla chcącego nic trudnego.
2. Komu pora, temu czas.
3. Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje.
4. Bez potrzeby wymówka, gotowe oskarżenie.
5. Bez pracy nie ma kołaczy.
6. Kuj żelazo, póki gorące.
7. Lepsza rozwaga niż odwaga.
8. Kto nie idzie naprzód, ten się cofa.
9. Kto dwa zające goni, żadnego nie złapie.
10. Dopóty dzban wodę nosi, dopóki mu się ucho nie urwie.
11. Kto sieje wiatr, zbiera burzę.
12. Sukces ma wielu ojców, porażka jest sierotą.

Polskie przysłowia o człowieku

Tak, tak. Jesteśmy niesamowitymi istotami. My, ludzie z "planety Polska". Przysłowia w wielu przypadkach to podkreślają.  Czasami jednak ujawniają naszą nieco zakręconą naturę.

1. Nie samym chlebem człowiek żyje.
2. Co ciało lubi, to duszę zgubi.
3. Ładnemu we wszystkim ładnie.
4. Dobrego i karczma nie zepsuje, a złego i kościół nie naprawi.
5. Jak się człowiek spieszy, to się diabeł cieszy.
6. Niedaleko pada jabłko od jabłoni.
7. Kłamcy dobrej pamięci i dowcipu prędkiego potrzeba.
8. Co po trzeźwemu myśli, to po pijanemu powie.
9. Człowiek strzela, Pan Bóg kule nosi.
10. Gdzie zgoda, tam i siła.
11. Bogatemu to i diabeł dziecko kołysze.
12. Człowiek całe życie się uczy i głupim umiera.

Polskie przysłowia o miesiącach

Przysłowia odnoszące się do poszczególnych miesięcy nawiązują do przyrody i naturalnego porządku życia (cykli pogodowych, pór roku). Mądrości te wywodzą się z tradycji ludowej, a dokładniej z czasów, gdy pogoda miała dla ludzi wyjątkowo duże znaczenie. Od niej uzależnione były plony i harmonogram prac na wsi, co przekładało się na szeroko pojęte dochody obywateli (mówiąc bardziej współczesnym językiem).

Przysłowia polskie dotyczące konkretnych miesięcy oraz pogody są liczne, choć nie zawsze adekwatne w czasach dynamicznych zmian klimatycznych, z jakimi mamy obecnie do czynienia. Postanowiłem więc dla każdego miesiąca wybrać jedno – najbardziej charakterystyczne i wciąż aktualne (jak się zdaje).

1. Kiedy w styczniu rośnie trawa, marna w lecie jest potrawa.
2. Luty, gdy wiatrów i mrozów nie daje, sprowadzi rok słotny i nieurodzaje.
3. W marcu jak w garncu.
4. Kwiecień plecień, bo przeplata – trochę zimy, trochę lata.
5. Grzmot w maju nie szkodzi, sad dobrze obrodzi.
6. Czerwiec się czerwieni, będzie dość w kieszeni.
7. Kiedy lipiec daje deszcze, długie lato będzie jeszcze.
8. W pierwszym tygodniu sierpnia spieka, zima ciężka, śnieżna i długa nas czeka.
9. Gdy wrzesień bez deszczów będzie, w zimie wiatrów pełno wszędzie.
10. Gdy październik mokro trzyma, zwykle będzie ostra zima.
11. Gdy w listopadzie gawrony gromadnie latają, deszcze albo śniegi zapowiadają.
12. Mroźny grudzień, wiele śniegu, żyzny roczek będzie w biegu.

Polskie przysłowia w sztuce

Przysłowia, jako wyraz ludowej mądrości, od wieków stanowią inspirację dla artystów różnych dziedzin. Twórcy znajdują w przysłowiach nie tylko pomysły na dzieła sztuki, ale także źródło głębszych refleksji nad ludzkim życiem i doświadczeniem.

Dobrym przykładem wykorzystania przysłów w malarstwie jest obraz z 1559 roku zatytułowany Przysłowia niderlandzkie autorstwa Pietera Bruegla (starszego). W dziele tym znajdziemy zbiór scen rodzajowych będących ilustracjami przysłów. Za pomocą malarskiej narracji Bruegel ukazał bogactwo ludowej mądrości oraz przedstawił społeczną rzeczywistość swojej epoki.

Polskie przysłowia również zostały w podobny sposób "sportretowane", a dokonał tego w 2022 roku Marian Knapik. Jego obraz noszący tytuł Przysłowia polskie (powyżej) przedstawia ich aż 40. Mamy tu na przykład człowieka, który chwali dzień przed zachodem słońca, ktoś inny zagląda darowanemu koniowi w zęby, są też i tacy, co jedzą beczkę soli czy szukają igły w stogu siana.

Nie tylko malarze, lecz także graficy czerpią z bogactwa przysłów. W grafice, gdzie linia i forma odgrywają istotną rolę, przysłowia często są wykorzystywane do stworzenia komunikatywnych i niejednokrotnie humorystycznych ilustracji. Graficy potrafią za pomocą prostych środków wyrazu oddać esencję przysłowia, jednocześnie zachęcając widza do refleksji nad jego znaczeniem.

Przykład? Proszę bardzo:

1. Sylwia Zawiślak stworzyła w 2016 roku cykl 17 grafik wykonanych za pomocą techniki druku wypukłego, które ilustrują stare polskie przysłowia (niektórych już obecnie nie używamy).
2. Franciszek Kostrzewski (1826-1911) tworzył dla prasy jedne z pierwszych komiksów oraz ilustracje satyryczne, niejednokrotnie inspirowane przysłowiami.
3. Cykl grafik ilustrujących polskie przysłowia stworzyła także Joanna Sorn-Gara. Mój ulubiony rysunek to: Nie spudłuje ten na kocie, kto jaskółkę strzela w locie.

Przysłowia w sztuce nie tylko pełnią funkcję ozdobną, lecz przede wszystkim przekazują treści o uniwersalnym charakterze. Stanowią swoisty komentarz do ludzkiego życia, ukazują jego trudności i radości oraz tworzą przestrzeń do interpretacji i dyskusji.

Bibliografia

Oto kilka ciekawych książek, w których znajdziesz jeszcze więcej, o wiele więcej polskich przysłów. Jeśli lubisz takie klimaty, z pewnością będziesz się świetnie bawić podczas lektury.

1. Andrzej Maksymilian Fredro: Przysłowia mów potocznych, albo przestrogi obyczajowe, radne, wojenne, Nakład Karola Pollaka, 1855 r.
2. Samuel Adalberg (red.): Księga przysłów, przypowieści i wyrażeń przysłowiowych polskich, Emil Skiwski, 1889-1894 r.
3. Franciszek Korab Brzozowski: Przysłowia polskie, Drukarnia Aleksandra Słomskiego, 1896 r.
4. Praca zbiorowa: Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich. Tom I-IV, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1969-1978 r.
5. Danuta i Włodzimierz Masłowscy: Księga przysłów polskich, Antyk, 2001 r.
6. Praca zbiorowa: Księga przysłów, Buchmann, Literat, 2009 r.
7. Henryk Markiewicz, Andrzej Romanowski: Skrzydlate słowa. Wielki słownik cytatów polskich i obcych. Tom II, Wydawnictwo Literackie, 2012 r.
8. Anna Kłosińska, Elżbieta Sobol, Anna Stankiewicz: Wielki słownik frazeologiczny PWN z przysłowiami, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2022 r.
9. Wikipedia: Polskie przysłowia.

Więcej ciekawych informacji znajdziesz na stronie głównej bloga o sztuce.