Sztuka figuratywna – definicja, cechy, nurty

Sztuka figuratywna
Czym jest sztuka figuratywna? | Fot. Jacques-Louis David, Przysięga Horacjuszy (1784)

Sztuka figuratywna (figuratywizm) istnieje od tysiącleci w różnych kulturach na całym świecie. Jest reprezentowana za pomocą wielu przeróżnych styli artystycznych i do dziś cieszy się zdumiewającą popularnością w wielu regionach na całym świecie.

Co ciekawe, czasami opisywanie najprostszych terminów może sprawić nie lada problem. Niektórzy ludzie mylą bowiem termin „sztuka figuratywna” z określeniem, że dzieło przedstawia obiekty w sposób realistyczny. Tymczasem to nie jest prawdą. Figuratywizm obejmuje zarówno dzieła realistyczne, jak i nierealistyczne.

Malarstwo figuratywne

Sztuka figuratywna, czasami określana jako figuratywizm, to dzieła sztuki (szczególnie malarstwo i rzeźba), które ukazują przedmioty istniejące w rzeczywistości, a zatem będące z definicji reprezentatywne. Sztuka figuratywna nie jest synonimem malarstwa figurowego (sztuki przedstawiającej człowieka), chociaż postacie ludzkie i zwierzęce są często przedmiotem figuratywizmu.

Sztuka figuratywna często jest traktowana jako przeciwieństwo sztuki abstrakcyjnej. Od czasu pojawienia się tej ostatniej, termin „figuratywny” jest używany w odniesieniu do każdej formy sztuki nowoczesnej, która zachowuje mocne odniesienia do realnego świata.

Malarstwo i rzeźbę można zatem podzielić na kategorie figuratywne i abstrakcyjne. Choć sztuka abstrakcyjna wywodzi się z nurtów przedstawiających naturalne obiekty (czyli z figuratywizmu), to jednak często termin ten jest używany jako synonim sztuki niereprezentatywnej czy  bezprzedmiotowej, tj. sztuki, która nie odnosi się do rzeczywistych postaci lub przedmiotów.

Malarstwo figuratywne: cechy

Elementy formalne malarstwa figuratywnego obejmują linię, kształt, kolor, światło i ciemność, masę, objętość, teksturę i perspektywę, chociaż należy zauważyć, że elementy te odgrywają również rolę w tworzeniu obrazów abstrakcyjnych. Różnica polega na tym, że w sztuce figuratywnej elementy te są stosowane, aby stworzyć wrażenie lub iluzję formy i przestrzeni.

Abstrakcja a sztuka figuratywna

Sztuka abstrakcyjna opiera się raczej na skojarzeniach formy w celu zasugerowania znaczenia, zamiast wykorzystywać rozpoznawalne motywy do wskazywania konkretnych tematów i treści. Sztuka ta obejmuje dzieła od łatwych do zrozumienia, quasi-figuratywnych, krajobrazowych wizerunków Kandinsky’ego, aż do niejasnych, mistycznych monochromów Malewicza.

Realistyczna reprezentacja (lub imitacja) była jednym z celów sztuki wizualnej od najwcześniejszych czasów – starożytni nazywali ją mimesis. Przez pewien czas artyści starali się stworzyć efekt iluzji, by obrazy wydawały się rozszerzać rzeczywistą, trójwymiarową przestrzeń.

W XX wieku przeciwieństwo abstrakcji najlepiej rozumieć w najszerszym sensie jako „figurację”, chociaż niektórzy ekspresjoniści abstrakcyjni wykorzystują szczątkową obecność postaci (taką, jak widać u Joan Miró lub we wczesnych pracach Marka Rothko).

Chociaż fotografia często jest obwiniana za rozwój sztuk abstrakcyjnych i odchodzenie od figuratywizmu, tak naprawdę przyczyn należy raczej szukać w eksperymentalnych, awangardowych popędach artystów. Impresjoniści byli pierwszymi, którzy pozwolili, aby postać czy przedmioty straciły na znaczeniu. Być może istotne jest to, że termin „impresjonizm” został po raz pierwszy zastosowany w odniesieniu do tych artystów jako forma krytyki, ponieważ ich obrazy pozostawiły jedynie wrażenie przedstawionych rzeczywistych form i nie oddały ich dokładnie.

Eksperymenty ze sztuką abstrakcyjną w XX wieku miały zawsze na celu zakłócenie tradycyjnego rozumienia malarstwa, a to zaburzenie prowadziło do dwóch logicznych wniosków: siatki i monochromu. Siatka – zwykle spotykana w kubizmie (Pablo Picasso) i neoplastycyzmie (Piet Mondrian) – nie stosuje narracji, a także zaburza konwencjonalne relacje między linią a kolorem czy postacią i podłożem. Monochrom jest sprzeczny z tradycyjnym rozumieniem malarstwa jako okna lub lustra, przez które widzimy inny świat lub powierzchnię, na której odbija się pewna wersja nas samych.

Większość teoretyków sztuki zgadza się obecnie, że abstrakcja jest swego rodzaju językiem, a zatem że jest bardziej związana z konwencjonalnymi obrazami, niż można by sądzić. Zarówno obrazy abstrakcyjne, jak i figuratywne coś reprezentują (każde na swój sposób) i pod tym względem są ściśle powiązane.

Malarstwo figuratywne: nurty

Architektura, pejzaż miejski – rodzaj malarstwa rodzajowego, w którym dominuje architektura, zarówno widoki na zewnątrz, jak i wnętrza. Malarstwo architektoniczne jako niezależny gatunek rozwijało się w XVI wieku we Flandrii i Holandii, a osiągnęło swój szczyt w malarstwie holenderskim z XVI i XVII wieku.

Pejzaż (tzw. sztuka pejzażowa lub krajobrazowa) – dzieła przedstawiające krajobraz – naturalne scenerie, takie jak góry, doliny, drzewa, rzeki, lasy czy morza. Głównym tematem w pejzażu jest widok z szerszej perspektywy, zawierający elementy ułożone w spójną kompozycję.

Martwa natura – to dzieła sztuki przedstawiające głównie obiekty nieożywione, zwykle przedmioty powszechnego użytku, które są albo naturalne (np. jedzenie, kwiaty w wazonie, martwe zwierzęta, skały, muszle) albo stworzone przez człowieka (np. naczynia, książki, biżuteria, monety, fajki, meble).

Sztuka figurowa, portret – dzieła sztuki dowolnego z mediów malarskich, którego głównym przedmiotem jest postać ludzka, zarówno ubrana, jak i naga. Postać ludzka jest jednym ze stałych obiektów sztuki od pierwszych malowideł jaskiniowych z epoki kamienia i pojawia się w różnych stylach w całej historii sztuki.

Malarstwo historyczne, religijne – jest gatunkiem w malarstwie określanym raczej przez jego przedmiot niż styl artystyczny. Obrazy takie zazwyczaj przedstawiają konkretne wydarzenia historyczne związane z dziejami państw, narodów i wybitnych osobistości. W szerszym rozumieniu malarstwo historyczne obejmuje również kompozycje religijne zaczerpnięte ze Starego i Nowego Testamentu oraz z legend i mitologii.

Malarstwo jaskiniowe (naskalne) – to rodzaj sztuki wykonywanej na ścianach lub sklepieniach jaskiń (do tej kategorii należą również petroglify lub rytownictwo). Termin ten zazwyczaj implikuje prehistoryczne pochodzenie, ale malowidła jaskiniowe mogą również pochodzić z mniej odległych czasów, np. w jaskini Gabarnmung w północnej Australii najnowsze obrazy zostały wykonane mniej niż sto lat temu.

Nowa figuracja (neofiguracja) – kierunek w sztuce, który pojawił się po II wojnie światowej w Argentynie, Meksyku i Hiszpanii. Przedstawiciele neofiguracji chcieli zaprezentować nową formę sztuki figuratywnej z naciskiem na przedstawianie człowieka oraz jego emocji. Cechy nowej figuracji to: symboliczność, ekspresyjność, subiektywizm, stosowanie aluzji, posługiwanie się deformacjami, atmosfera niepokoju, lęku, pesymizm.

Powyższe „gatunki” figuratywizmu nie wyczerpują tematu. Figuratywne są także inne dzieła, jak chociażby hiperrealistyczne, kubistyczne, impresjonistyczne czy pop-art (chociaż niektóre z nich mogą być także niefiguratywne). Nie wyszczególniłem jednak tych kierunków, ponieważ pisałem o nich w innych tekstach, np. o sztuce współczesnej lub sztuce nowoczesnej, do których przeczytania zapraszam.

Malarstwo figuratywne: bibliografia

  1. Caroline A. Jones, Bay Area Figurative Art: 1950-1965, San Francisco, 1990 r.
  2. James Hyman, The Battle for Realism: Figurative Art in Britain during the Cold War, Londyn, 2001 r.
  3. Jan Esmann, 21st Century Figurative Art: The Resurrection of Art, 2016 r.
  4. Laurie Schneider Adams, The Methodologies of Art: An Introduction, Nowy Jork, 2018 r.
  5. Jeffrey Deitch, Unrealism: New Figurative Painting, Nowy Jork, 2019 r.
  6. Wikipedia: Figurative art.