Strona Główna › Podstawy sztuki › Kolekcjonerstwo – czy to ma w ogóle jakiś sens? 1 historia i cała masa ciekawostek

Odkryj głęboki sens kolekcjonerstwa | Fot. Ali Pazani

Kolekcjonerstwo – czy to ma w ogóle jakiś sens? 1 historia i cała masa ciekawostek

Spis treści

Kolekcjonerstwo jest aktywnością, która pozwala łączyć się ze światem i innymi ludźmi, a także daje ujście pasjom. Nawet jeśli czasami może wiązać się z obsesyjnym myśleniem na jakiś temat, w zdecydowanej większości przypadków ma pozytywny wpływ na ludzkie życie. Oczywiście poza patologicznymi skrajnościami.

Ktoś mógłby się zastanawiać, czy kolekcjonowanie czegokolwiek ma jeszcze sens w XXI wieku, kiedy to wirtualne produkty coraz częściej wypełniają nasze życie. Czy w zalewie milionów fantazyjnych produktów masowej konsumpcji warto poświęcać czas i energię na budowanie kolekcji?

Jeśli jesteś kolekcjonerem, prawdopodobnie nieraz zadawałeś sobie tego typu pytania.

Czy kolekcjonerstwo może być niebezpieczne?

Zanim zacznę rozpisywać się o kolekcjonowaniu przedmiotów, chciałbym przytoczyć historię mojego znajomego. Robert [1] miał dom wypełniony różnorodnymi przedmiotami – od starych monet po egzotyczne maski z różnych zakątków świata. Był dumny ze swojej kolekcji i wiele godzin spędzał na dbaniu o nią oraz na jej powiększaniu.

Niestety, z czasem zaczął zaniedbywać relacje z ludźmi. Jego pasja stała się wręcz obsesyjna, czego doświadczyłem na własnej skórze w sposób mało przyjemny. Ilekroć odwiedzałem Roberta, miałem wrażenie, że każdy mój ruch jest bacznie obserwowany. Większość prowadzonych przez nas rozmów skupiała się na jednym temacie (chyba nie ma potrzeby precyzować). Zresztą nie tylko ja czułem się w towarzystwie kolegi niekomfortowo.

Pochłonięty swoją pasją Robert nie zdawał sobie sprawy z tego, jak traktuje ludzi. Wyglądało na to, że przestał dostrzegać piękno życia codziennego i wartość prawdziwych więzi z innymi. Taki stan rzeczy ciągnął się przez kilkanaście lat. Mój znajomy nie miał żony ani dzieci, z członkami rodziny utrzymywał sporadyczne kontakty. Nawet przyjaciele zaczęli się odsuwać, bo nie byli przez niego traktowani poważnie.

Wszystko zmieniło się pewnego dnia, a dokładniej w okolicach świąt Bożego Narodzenia. Robert, jak zawsze, zajmował się swoją kolekcją, kiedy zadzwonił telefon. Lekko zirytowany kolekcjoner odebrał połączenie i usłyszał głos swojej siostrzenicy. Nie rozmawiał z nią zbyt często, dlatego bardzo się zdziwił, że w ogóle zadzwoniła.

A jaką miała sprawę? Zaproszenie na wieczerzę wigilijną. Chciała, by jej wujek przyjechał i spędził z rodziną nieco czasu.

Nie zaskoczę Cię, pisząc, że Robert nie miał ochoty z nikim się spotykać. Dziewczyna była jednak na tyle przekonująca (albo namolna), że w końcu wymusiła zgodę.

I tak też się stało. Kolekcjoner nie spędził Wigilii ze swoimi ukochanymi przedmiotami, lecz z ludźmi. Właśnie to wydarzenie pomogło mu zrozumieć coś ważnego: że wartość życia nie leży wyłącznie w przedmiotach, ale raczej w doświadczeniach, wspomnieniach i relacjach z innymi ludźmi. Wigilia stała się w tym przypadku prawdziwym objawieniem.

Od tego dnia Robert bardziej otworzył się na innych, zaczął się częściej spotykać (także ze mną). Nauczył się, że kolekcjonowanie może być piękną pasją, ale nigdy nie powinno przerodzić się w obsesyjne dążenie do zgromadzenia coraz większej ilości przedmiotów.

Dodam, że opowiadając mi o swoim świątecznym doświadczeniu, Robert nie wspomniał o żadnym wyjątkowym wydarzeniu. Spotkanie z rodziną było... całkowicie normalne. Rozmowy, jedzenie, jakiś program telewizyjny w tle. Nic niezwykłego. A jednak Robert poczuł, że tego wieczora jego życie wydawało się jakieś takie... cieplejsze (właśnie tego słowa użył).

Chciałem przytoczyć tę historię, żeby już na początku pokazać Ci, że kolekcjonerstwo – choć może być czymś fascynującym – nie powinno dominować nad pozostałymi sferami Twojego życia.

Kolekcjonerstwo – definicja

Kolekcjonerstwo to świadome gromadzenie przedmiotów o określonym charakterze, którego celem jest zaspokajanie psychologicznych lub emocjonalnych potrzeb człowieka. Zbiory są najczęściej tworzone według istotnych dla kolekcjonera kryteriów.

Powyższy akapit brzmi nieco pompatycznie, ale chyba dobrze oddaje naturę kolekcjonowania. Kiedy rozpatrujemy to zagadnienie, nie sposób pominąć osobistej historii życia człowieka decydującego się na budowanie kolekcji. Kolekcjonerstwo stanowi bowiem pewną sferę działalności, która zaspokaja ludzkie pragnienia. To rodzaj pasji czyniącej życie bardziej ekscytującym.

Kolekcjonerstwem można zacząć zajmować się w dowolnym momencie życia – w dzieciństwie czy w wieku dorosłym. Czasami jest to związane z jakimś wydarzeniem lub cechą charakteru danej osoby, ale może też być wynikiem najzwyczajniejszych w świecie upodobań czy hobby.

Kolekcjonowanie nie ogranicza się do samego faktu posiadania czegoś. Obejmuje także cały szereg czynności zmierzających do rozbudowywania kolekcji:

• poszukiwanie i pozyskiwanie pożądanych przedmiotów;
• zarządzanie kolekcją (m.in. katalogowanie zbiorów);
• przechowywanie i konserwowanie – w tym poszerzanie wiedzy na ten temat;
• prezentacja na forum publicznym (np. organizowanie wystaw czy pokazów);
• nawiązywanie kontaktów z innymi kolekcjonerami lub osobami z jakichś względów zainteresowanymi określonymi przedmiotami – bardzo pomaga w tym Internet;
• handel i wymiana – w wielu przypadkach chodzi tutaj także o inwestycje.

Kolekcje pod wieloma względami różnią się od siebie, ponieważ… można kolekcjonować dowolny rodzaj obiektów. Nie ma w tej kwestii praktycznie żadnych ograniczeń, może z wyjątkiem praw rządzących naszym wszechświatem. Dowolny jest także rozmiar, przeznaczenie czy temat przewodni kolekcji.

Możesz zatem kolekcjonować, cokolwiek zechcesz. O ile nie naruszasz w ten sposób prawa, choć nie wszystkich ogranicza takie kryterium (ale o tym może innym razem).

Rodzaje kolekcjonerstwa

Najbardziej oczywistym sposobem kategoryzacji kolekcjonerstwa jest kryterium rodzaju gromadzonych obiektów:

• produkty wytwarzane przez człowieka – zarówno rękodzieło, jak i produkcja masowa;
• przedmioty naturalne, takie jak kamienie, muszle, motyle etc.

W przypadku niektórych kolekcjonerów możemy mówić o kryterium właściwości gromadzonych obiektów, przykładowo:

• cechy szczególne;
• źródło pochodzenia;
• tożsamość pierwotnego właściciela;
• jakość.

Kolekcjonerstwo możemy także podzielić ze względu na zakres tematyczny gromadzonych obiektów:

• książki, np. pierwsze wydania;
• komiksy – ja chociażby zbieram komiks europejski, w szczególności frankofoński;
• klocki Lego – niektórzy kolekcjonerzy skupiają się na samych figurkach;
• karty kolekcjonerskie, np. bardzo popularne obecnie karty Pokemon, które niejednokrotnie osiągają zawrotne ceny;
• autografy sławnych ludzi, np. związanych z określoną dziedziną sztuki lub popkultury;
• plakaty filmowe;
• monety, banknoty lub historyczne papiery wartościowe (głównie akcje i obligacje);
• płyty winylowe;
• przedmioty związane z piłką nożną;
• podkładki pod piwo;
• znaczki [2], np. serie z czasów ZSRR poświęcone podbojowi kosmosu.

Oczywiście to tylko przykłady. Pomysłów na kolekcjonowanie jest znacznie więcej. Nie byłbym w stanie wymienić ich wszystkich i nawet nie będę próbował. Kto by to czytał?

Dlaczego kolekcjonujemy przedmioty?

Zbieramy przedmioty, ponieważ ich posiadanie zaspokaja nasze emocjonalne potrzeby. Możemy w prosty sposób wyrażać swoje zainteresowania oraz styl, a poza tym poszerzamy stan swojej wiedzy, co samo w sobie jest bardzo wartościowe.

Jeśli ktoś jest w posiadaniu kolekcji, która opowiada jakąś historię, to obcując z nią, człowiek czuje się dobrze. Może sprawować nad nią opiekę, a to jest źródłem szczęścia i poczucia głębszego celu. Życie staje się czymś więcej niż tylko egzystencją polegającą na przetrwaniu i przedłużeniu gatunku.

Abstrahując od ludzkiej natury i jej pierwotnych instynktów, możemy wymienić wiele innych powodów kolekcjonerstwa. Oto najpopularniejsze z nich:

1. Emocje – jest to prawdopodobnie jeden z najczęstszych powodów, dla których ludzie coś zbierają. Jeśli interesują się konkretnym zagadnieniem (np. okresem historycznym, artystą, gatunkiem literackim), często czują wewnętrzną potrzebę zgromadzenia przedmiotów z tym związanych.
2. Wspomnienia i nostalgia – zdarzają się kolekcje budowane na podstawie wspomnień z przeszłości. Ja przez długi czas pragnąłem zebrać kilka zestawów Lego, które posiadałem jako dziecko, w tym pierwszy z nich – wóz strażacki z 1984 roku (numer katalogowy: 6621).
3. Relaks – kolekcjonowanie dostarcza przyjemności i pozwala ukoić nerwy zszargane wyzwaniami codzienności.
4. Budowanie więzi społecznych – bycie kolekcjonerem to hobby, które może skłaniać do wchodzenia w wiele interakcji z innymi ludźmi.
5. Wyzwanie – budowa satysfakcjonującej kolekcji wymaga nie tylko czasu i pieniędzy, ale przede wszystkim pokonywania przeszkód.
6. Współzawodnictwo – wielu kolekcjonerów skupia się nie tylko na gromadzeniu przedmiotów, ale także na konkurowaniu z innymi kolekcjonerami.
7. Zdobywanie wiedzy – zbieranie konkretnych przedmiotów łączy się najczęściej z poszukiwaniem szczegółowych informacji na ich temat, co z kolei może prowadzić do bardziej uniwersalnego poszerzania horyzontów.

Psychologiczne aspekty kolekcjonerstwa

Czynniki psychologiczne odgrywają dużą rolę, jeśli chodzi o motywację do gromadzenia przedmiotów oraz o wpływ tego rodzaju działalności na życie kolekcjonera. Z pewnością nikogo nie zaskoczy fakt, że czynniki te mogą być zarówno pozytywne, jak i negatywne:

• pozytywne – radość z dodania kolejnego znaleziska do kolekcji, emocje związane z polowaniem na jakiś przedmiot, nowe znajomości i związany z tym rozwój wewnętrzny, korzyści edukacyjne (niektórzy kolekcjonerzy stają się ekspertami w swojej dziedzinie), relaks, przekonanie o posiadaniu konkretnego celu w życiu, zwalczanie nudy;
• negatywne – uzależnienie, stres (wywołany na przykład niemożnością powiększenia kolekcji), frustracja, złość, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, szukanie zastępczego środka imitującego rozwiązywanie problemów emocjonalnych.

Carl Gustaw Jung spekulował, że powszechne zainteresowanie kolekcjonerstwem może wynikać z łowiecko-zbierackiego stylu życia ludzi pierwotnych, który dawniej był niezbędny dla przetrwania naszego gatunku.

Nie da się ukryć, że kolekcjonowanie wiąże się także z właściwościami ludzkiego mózgu, takimi jak potrzeba katalogowania i porządkowania informacji oraz nadawania znaczenia podejmowanym działaniom. Można więc zaryzykować stwierdzenie, że kolekcjonerstwo to całkowicie naturalne działanie.

Wartość kolekcji nie ogranicza się do poziomu finansowego – właściciel podchodzi do niej zazwyczaj w sposób wysoce emocjonalny. Jest to spowodowane różnymi kwestiami, dla przykładu:

• dreszczyk emocji związany z polowaniem na określony przedmiot;
• przeżywanie na nowo swojego dzieciństwa;
• zapewnienie psychologicznego bezpieczeństwa, dzięki któremu życie nabiera większego sensu (kolekcja to w tym wypadku schronienie);
• nawiązywanie więzi z jakimś szczególnym miejscem lub okresem w życiu;
• walka z lękiem przed utratą części siebie;
• łagodzenie niskiego poczucia własnej wartości.

Historia kolekcjonerstwa

Historia kolekcjonowania sięga bardzo daleko w przeszłość i jest ściśle związana z ludzkimi potrzebami, fascynacjami oraz aspiracjami. Nie sądzę, żebym był w stanie szczegółowo przedstawić ten temat, ponieważ jest zdecydowanie zbyt obszerny. To tak, jakby chcieć opisać w kilku akapitach dzieje całej ludzkości. Nie da się. A przynajmniej nie da się tego zrobić w wystarczająco sprawiedliwy sposób.

Można zaryzykować stwierdzenie, że kolekcjonerstwo jest stare... jak nasza cywilizacja. Co prawda ludzie pierwotni (zbieracze-łowcy) raczej nie należeli do zapalonych kolekcjonerów, ale kiedy tylko zaczęliśmy prowadzić osiadły tryb życia, zbieractwo wszelkiego rodzaju stało się nieodłącznym elementem naszej rzeczywistości.

Warto zwrócić uwagę, że w różnych epokach i społeczeństwach kolekcjonowanie miało różnorodny charakter. Początkowo było domeną dość wąskiej grupy, głównie elit świeckich i religijnych – ludzi wpływowych lub zamożnych.

• Ludzie żyjący w starożytności zbierali różne przedmioty, takie jak monety, kamienie szlachetne czy egzotyczne artefakty, często związane z ich wiarą, kulturą czy postrzeganiem świata.
• Okres renesansu przyniósł rozwój nauki i zainteresowanie sztuką, co skłoniło kolekcjonerów do zgromadzenia dzieł sztuki, antyków i eksponatów naukowych. Kolekcje te były nie tylko dowodem posiadanej wiedzy i wykształcenia, ale również elementem prestiżu.
• Nieco później – mniej więcej w XVI i XVII wieku – nastąpił gwałtowny rozwój kolekcjonerstwa. Poszerzył się nie tylko zakres zbiorów, ale także przekrój społeczny kolekcjonerów.
• W XVIII wieku coraz powszechniejsze stawały się wyspecjalizowane kolekcje, których część z czasem została udostępniona szerokiej publiczności w postaci muzeów. Rozwój kolekcjonowania dotyczył wówczas nie tylko dzieł sztuki, ale także przedmiotów codziennego użytku, takich jak antyczna porcelana czy meble.

Kolekcjonowanie w XIX wieku i później

Dla szerszych grup społeczeństwa kolekcjonerstwo stało się dostępne w XIX wieku, szczególnie w krajach uprzemysłowionych. Fakt ten związany był z coraz lepiej prosperującym rynkiem i większą ilością czasu wolnego, jakim dysponowali ludzie. Nie bez znaczenia była także kwestia bogacenia się społeczeństwa (mam na myśli głównie Stany Zjednoczone i Europę).

Okres ten to era romantyzmu, w której kolekcjonowanie stało się jednym ze sposobów na rozwijanie indywidualnej wyobraźni czy pasji. Ludzie zaczęli gromadzić przedmioty związane z historią naturalną, naukami społecznymi, oczywiście także sztuką, ale i znacznie bardziej prozaicznymi rzeczami, np.:

• guziki – około 1890 roku Luis Fenollosa Emilio zaczął tworzyć kolekcję guzików wojskowych, którą w 1908 roku podarował Instytutowi Essex w Salem w stanie Massachusetts (obecnie Muzeum Peabody Essex);
• znaczki – choć John Bourke [3] już w XVIII wieku stworzył pierwszą kolekcję znaczków, zwyczaj ten upowszechnił się w drugiej połowie XIX wieku, kiedy to pojawiły się tysiące kolekcjonerów i handlarzy znaczkami – hobby to rozprzestrzeniło się w Europie, koloniach europejskich, Stanach Zjednoczonych i innych częściach świata.

Od XX wieku bardzo szybko rosło znaczenie kolekcji prywatnych. Pojawił się nowy system wartości, zwłaszcza w kontekście kultury masowej i nowych kategorii przedmiotów kolekcjonerskich. Wraz z postępem technologii, globalizacją i różnorodnością dostępnych dóbr ludzie zaczęli kolekcjonować niemal wszystko – od gadżetów po przedmioty związane z kulturą popularną. Rozwój rynku sztuki oraz Internetu dał kolekcjonerom łatwiejszy dostęp do interesujących ich przedmiotów.

Obecnie ludzie kolekcjonują różnorodne rzeczy – zarówno ze względu na ich wartość historyczną, finansową, artystyczną, jak i sentymentalną... ale o tym pisałem już wyżej, więc nie będę się powtarzać.

Ciekawostki o kolekcjonerstwie

1. Zygmunt Freud uważał, że kolekcjonerstwo ma swoje źródło w nierozwiązanym konflikcie dotyczącym… wydalania. Przyjął stanowisko, że utrata kontroli nad jelitami jest traumatycznym przeżyciem dla dziecka, ekskrementy są dla niego obrzydliwe i przerażające. Kolekcjonowanie pomaga odzyskać kontrolę nad swoimi jelitami oraz tym, co wydalają.
2. Amerykański komik George Carlin (1937-2008) powiedział w 1986 roku: „Oto cały sens życia: próbować znaleźć miejsce na swoje przedmioty. To, czym jest twój dom, to sterta przedmiotów z przykrywką”.
3. Louise Nevelson, amerykańska rzeźbiarka, powiedziała kiedyś, że artyści są urodzonymi kolekcjonerami.
4. Szwajcarski handlarz dziełami sztuki, galerzysta i kolekcjoner, Bruno Bischofberger (ur. 1940), powiedział podobno, że problem ze sposobem kolekcjonowania sztuki przez Andy’ego Warhola (1928-1987) polegał na tym, że ten zawsze zdobywał dużo dzieł na średnim poziomie, zamiast skupić się na jednym lub dwóch naprawdę dobrych pracach.
5. Na YouTubie można znaleźć filmy pomagające zapobiegać nadmiernemu gromadzeniu przedmiotów. Każdy człowiek przygnieciony ciężarem własnych zbiorów może poznać sposoby pozbycia się wszelkich przedmiotów, które nie sprawiają mu już radości.
6. Sophie Ellis-Bextor, brytyjska piosenkarka, kolekcjonuje lalki. Jak sama przyznaje, sporo czasu zajęło jej uświadomienie sobie, że jest kolekcjonerką. Wydawało jej się, że po prostu kupuje sobie lalki. Aż do czasu, gdy ktoś zobaczył jej zbiory na półkach. Wtedy zrozumiała prawdę.

Bibliografia

Jeśli masz ochotę poszerzyć wiedzę na temat kolekcjonerstwa, nie ograniczaj się do mojego króciutkiego artykuliku. Istnieje kilka interesujących publikacji, których autorzy znacznie szerzej przedstawiają temat. Oto kilka z nich (nie tylko po polsku):

1. Andrzej Trybunalski: Kolekcje z niczego, Warszawa 1971 r.
2. Kazimierz Malinowski: Psychologiczne i socjologiczne przesłanki kolekcjonerstwa i opieki nad zabytkami, Poznań 1973 r.
3. Steven M. Gelber: Hobbies. Leisure and the Culture of Work in America, Nowy Jork 1999 r.
4. Małgorzata Górnik-Durose: Psychologiczne aspekty posiadania – między instrumentalnością a społeczną użytecznością dóbr materialnych, Katowice 2002 r.
5. Philipp Blom: To Have And To Hold. An Intimate History Of Collectors and Collecting, Abrams Press 2003 r.
6. Renata Tańczuk: Ars colligendi. Kolekcjonowanie jako forma aktywności kulturalnej, Wrocław 2011 r.
7. Jerzy Stelmach: Uporczywe upodobanie. Zapiski kolekcjonera, BOSZ, 2012 r.
8. Agnieszka Skalska (red.): Sztuka nie-dawna. Kolekcja w muzeum, Muzeum Sztuki w Łodzi, 2012 r.
9. Kamila Kłudkiewicz: Wybór i konieczność. Kolekcje polskiej arystokracji w Wielkopolsce na przełomie XIX i XX wieku, Poznań 2017 r.
10. Shirley M. Mueller: Inside the Head of a Collector: Neuropsychological Forces at Play, Lucia Marquand 2019 r.
11. Piotr Bazylko, Krzysztof Masiewicz: Przewodnik kolekcjonowania sztuki najnowszej 2, Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana, 2019 r.
12. Michael Rips: The Golden Flea. A Story of Obsession and Collecting, W. W. Norton & Company 2020 r.
13. Praca zbiorowa: Kolekcja, kolekcjoner, kolekcjonowanie, MOCAK, 2021 r.
14. Agnieszka Rayss: Z zapisków kolekcjonera, Sputnik Photos, 2021 r.
15. Kamila Bondar, Adam Mazur: Zbieram nową sztukę. Rozmowy z kolekcjoner(k)ami, Fundacja Sztuki Polskiej ING, 2023 r.

Przypisy

[1] Imię zostało zmienione z oczywistych względów. Szanujmy cudze prawo do prywatności.

[2] Pierwszy znaczek pocztowy, Penny Black, został wydany w Wielkiej Brytanii w maju 1840 roku i przedstawiał młodą królową Wiktorię. Został wyprodukowany bez perforacji, więc aby móc z niego skorzystać, trzeba go było wyciąć nożyczkami z arkusza.

[3] John Bourke był syndykiem generalnym opłat skarbowych w Irlandii i jest powszechnie uważany za pierwszego na świecie kolekcjonera znaczków pocztowych. Już w 1774 roku zebrał kolekcję tłoczonych znaczków skarbowych o wartości od 6 funtów do pół pensa, a także ręcznie stemplowanych znaków opłat, które były przy nich używane. Jego kolekcja przechowywana jest w Królewskiej Akademii Irlandzkiej w Dublinie.

Więcej ciekawych informacji znajdziesz na stronie głównej bloga o sztuce.