Czym jest sztuka? Czym jest to coś, co zachwyca zarówno mędrców, jak i głupców? To pytanie pojawia się często w miejscach, które nawet w niewielkim stopniu mają ze sztuką do czynienia. Czy jednak możemy podać jakąś sensowną odpowiedź?
Wielu twierdzi, że sztuki nie da się zdefiniować. No cóż, pozwolę sobie nie zgodzić się z takim poglądem. Uważam, że sztukę można określić na przynajmniej kilka sposobów. Być może nie zrobimy tego w jednym zdaniu, ale z całą pewnością możemy ustalić, co mamy na myśli, gdy używamy terminu: sztuka.
Sztuka – definicja
Nie istnieje powszechnie przyjęta definicja sztuki. Często używamy słowa „sztuka” do opisywania pięknego przedmiotu lub umiejętności pozwalającej wytworzyć przedmiot o wysokich walorach estetycznych. Patrząc w ten sposób, moglibyśmy więc całymi godzinami spierać się o to, czym jest sztuka. I prawdopodobnie mielibyśmy problem z osiągnięciem jakiegoś zadowalającego konsensusu.
Choć nie ma jednej uniwersalnej definicji sztuki, istnieje ogólna zgoda, że jest ona świadomym działaniem mającym na celu stworzenie czegoś pięknego lub znaczącego (w taki czy inny sposób) przy użyciu wyobraźni oraz umiejętności.
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że postrzeganie sztuki zmieniało się na przestrzeni kolejnych wieków oraz w zależności od kultury, jaką moglibyśmy rozpatrywać. Obraz autorstwa Jean-Michel Basquiat, który sprzedano za 110,5 miliona dolarów na aukcji Sotheby w maju 2017 roku, bez wątpienia nie zostałby uznany za dzieło sztuki na przykład w renesansowych Włoszech.
Serio. Czym jest sztuka?
Być może lepiej zrozumiemy, czym jest sztuka, jeśli przyjrzymy się funkcjom, jakie pełni. Choć może się wydawać, że trudno dokonać kwalifikacji w odniesieniu do jednej koncepcji, w rzeczywistości cele sztuki są dość jasne. Można je więc bez problemu wymienić.
Zaznaczam jednak, że poniższa lista nie jest kompletna. Musiałbym chyba napisać książkę, by w miarę dokładnie przedstawić temat. Niestety nie mam na to ani czasu, ani ochoty. Ograniczę się więc do kilku ważniejszych funkcji.
- Funkcje naturalistyczne – człowiek posiada wrodzony instynkt dążenia do harmonii, równowagi, rytmu – co zaspokaja przez tworzenie odpowiednich przedmiotów (np. dzieł sztuki).
- Funkcje egzystencjalne – sztuka pomaga w doświadczaniu wszechświata i badaniu swoich z nim relacji – można powiedzieć: szukaniu swojego miejsca w świecie.
- Funkcje wewnętrzne – wyrażanie w widoczny dla innych sposób wszystkiego, co pochodzi z ludzkiej wyobraźni – chodzi tutaj o sposoby na przetwarzanie form wyobrażeniowych na materialne.
- Funkcje komunikacyjne – porozumiewanie się i przekazywanie idei pomiędzy artystą a odbiorcą.
- Funkcje poznawcze – pomagające w przekazywaniu informacji o świecie, historii, kulturze, religii etc.
- Funkcje społeczne – mające na celu podnoszenie świadomości w wielu różnych dziedzinach (np. obecnie popularne jest podnoszenie świadomości ekologicznej).
- Funkcje rytualne i symboliczne – w wielu kulturach sztuka jest wykorzystywana w rytuałach i różnego rodzaju przedstawieniach; ma pobudzać do duchowych lub religijnych poszukiwań.
- Funkcje terapeutyczne – sztuka jest również wykorzystywana przez psychoterapeutów i psychologów klinicznych jako jedno z narzędzi terapeutycznych i diagnostycznych.
- Funkcje rozrywkowe – sztuka może dążyć do wywołania określonych emocji lub nastrojów w celu odprężenia lub dla czystej rozrywki widza.
- Funkcje awangardowe – w dużej mierze łączące się z polityką i wywoływaniem zmian społecznych, które są niezbędne według artystów.
- Funkcje propagandowe – wykorzystywanie sztuki jako formy indoktrynacji, a zatem do subtelnego wpływu na popularne koncepcje lub nastrój odbiorcy. Może tutaj chodzić nie tylko o propagandę polityczną, ale głównie o komercyjną – sztuka jest wykorzystywana jako reklama zachęcająca do kupowania produktów.
- Funkcje użytkowe – sztuka stosowana przy projektowaniu przedmiotów codziennego użytku (wzornictwo przemysłowe) czy budynków (architektura).
Artyści: co to jest sztuka?
Skoro nie bardzo wiadomo, czym jest sztuka, może oddamy głos samym artystom? Kto inny mógłby się wypowiadać na temat definiowania sztuki, jeśli nie oni? Od razu zaznaczę, że niepowtarzalna perspektywa każdego z artystów (a także jego osobowość i charakter) daje często zaskakująco odmienne rezultaty, jeśli chodzi o odpowiedź na pytanie: co to jest sztuka.
- Wszyscy wiemy, że sztuka nie jest prawdą. Sztuka jest kłamstwem, które uświadamia nam prawdę. – Pablo Picasso
- Co to jest sztuka? Sztuka wyrasta z żalu i radości, ale głównie z żalu. Rodzi się z ludzkiego życia. – Edvard Munch
- Same idee mogą być dziełami sztuki… Nie muszą być wykonywane fizycznie… Dzieło sztuki może być rozumiane jako łącznik pomiędzy umysłem artysty a umysłem widza. Ale może nigdy nie dotrzeć do widza lub nigdy nie opuścić umysłu artysty. – Sol LeWitt
- Nadać swojej myśli idealne ciało i formę. To – i tylko to – oznacza być artystą. – Jacques-Louis David
- Sztuka ma coś wspólnego z osiągnięciem bezruchu pośród chaosu. – Saul Bellow
- Sztuka nie odtwarza tego, co widzialne; raczej czyni to widocznym. – Paul Klee
- Wywołać w sobie uczucie, którego doświadczyłeś, a następnie… za pomocą ruchów, linii, kolorów, dźwięków lub form wyrażonych słowami, aby przekazać to uczucie – to jest działanie sztuki. – Lew Tołstoj
- Dzieła sztuki i odpowiadające im wrażenia artystyczne możemy uszeregować według wzrastającej komplikacji ich elementów i intensywności estetycznego zadowolenia i że to, co nazywamy Sztuką, będzie leżeć gdzieś w środku tego szeregu, a sfera jej będzie niezupełnie ściśle określona, zależnie od osobników, tworzących i przyjmujących wrażenia. – Stanisław Ignacy Witkiewicz
- Sztuka jest odkryciem i rozwinięciem podstawowych zasad przyrody w piękne formy odpowiednie dla ludzi. – Frank Lloyd Wright
- Wypełnienie przestrzeni w piękny sposób. Tym dla mnie jest sztuka. – Georgia O’Keeffe
- Sztuka jest albo plagiatem, albo rewolucją. – Paul Gauguin
- Sztuka przywołuje tajemnicę, bez której świat by nie istniał. – Rene Magritte
- Naśladowca jest biednym stworzeniem. Gdyby człowiek, który maluje tylko drzewo, kwiat lub inną powierzchnię, którą widzi przed sobą, był artystą, królem artystów byłby fotograf. – James McNeill Whistler
- Sztuka to nieustający wysiłek konkurowania z pięknem kwiatów – i nigdy nie odnoszący sukcesu. – Marc Chagall
Przeczytaj więcej: 72 bezcenne cytaty o sztuce – znane i mniej znane.
Czym dla mnie jest sztuka?
Na zakończenie chciałbym jeszcze coś napisać bardziej od siebie. Abstrahując od wszelkich encyklopedii, książek, cytatów sławnych artystów i innych ludzi, których opinie na temat sztuki miałem okazję poznać – napiszę, czym sztuka jest dla mnie.
Oczywiście nie będę tutaj kreował jakiejś wydumanej, uniwersalnej definicji. Chodzi tylko o moje odczucia i poglądy, które wyrobiłem sobie w ciągu wielu lat obcowania z twórczością artystyczną licznych pokoleń fascynujących twórców.
Myślę, że na tę chwilę moje postrzeganie sztuki można streścić w trzech punktach (jeśli coś się zmieni, napiszę o tym):
- Sztuka jest swego rodzaju drogą, którą podąża człowiek. To sposób na zgłębianie (poznawanie) własnej natury. Efektem ubocznym sztuki (czyli świadomego działania) jest dzieło sztuki. To ostatnie nie jest, według mnie, celem sztuki.
- Sztuka powinna mieć konkretny przekaz, mniej lub bardziej zrozumiały dla odbiorcy. Dzieła sztuki nie tworzy się bowiem tylko dla samego siebie – to sposób komunikowania się z innymi.
- Prawdziwa sztuka wiąże się z wykorzystywaniem umiejętności, które wykraczają (a przynajmniej powinny) poza przeciętne zdolności dostępne dla wszystkich ludzi. Jeśli bowiem wszyscy mogą coś wykonać bez większego problemu, czy można to uznać za dzieło sztuki? Moim zdaniem, nie.
Nie chciałbym wyjść na jakiegoś zadufanego w sobie gbura, który pozjadał wszystkie rozumy, ale tym właśnie dla mnie jest sztuka – trzy wielkie „P”: Poszukiwanie, Przekaz, Praca (ponadprzeciętna).
Bibliografia
- H. W. Janson, History of Art, Nowy Jork, 1974 r.
- Stefan Morawski, Na zakręcie. Od sztuki do po-sztuki, Kraków, 1985 r.
- Stanisław Ignacy Witkiewicz, Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia, Skierniewice, 1992 r.
